Droste-effecten: meta-informatie,
metaprocessen en metabewustzijn
Netto 125 g
1995-4
NGT GEODESIA
sen als gevolg van de keuze uit verschillende mogelijke uit
drukkingsvormen) hoort dat tot de zogenaamde recursieve
structuren in de informatieverzorging. Deze vragen een apar
te bespreking.
Op een boerderijhek even benoorden Rotterdam is de vol
gende tekst aan te treffen: „Het land te bouwen is mijn lust,
mijn hart en zinnen zijn 't bewust". Activiteiten zoals pro-
bleemoplossen en informatieverzorging zijn, zeker wanneer
ze door meerdere personen samen moeten worden uitge
voerd, geen processen die zomaar autonoom plaatsvinden.
Ze moeten bewust door mensen voor mensen worden ge
structureerd. Het zijn processen in de wereld, want mensen
zijn deel van de wereld. Dus kunnen er weer probleemop
lossingsprocessen en bijbehorende informatieverzorgings
processen worden uitgevoerd om deze processen te sturen.
Er ontstaan metaprocessen en meta-informatie. Beide zijn
manifestaties van een zeer veel voorkomend, maar helaas
nogal veronachtzaamd verschijnsel, namelijk recursie, in goed
Nederlands het Droste-effect (fig. 8). De Droste-verpleegster
is een zinnebeeld van het bewustzijn, van een mens die zijn
of haar activiteiten zelf waarneemt en zich daarmee in de
hand houdt. Pinokkio moest dat nog leren. Deze recursie
treedt op op talloze plekken in de hiervoor beschreven pro
cessen. Bijvoorbeeld bij het organiseren plannen) van een
planningsproces of het leiden van een meetcampagne (ma
nagement). Probleemoplossingsproces en informatieverzor
ging vinden plaats binnen een stelsel van juridisch-procedu-
rele en financiële randvoorwaarden. Er ontstaat informatie
over informatie, uitspraken over uitspraken: dit gegeven is
vertrouwelijk, deze coördinaten kosten u tien gulden. Een
kaart is zelfs te waarmerken: wie dit leest, hoeft niet te twij
felen! In dit verband moeten ook de modaliteiten worden
geplaatst.
Modaliteiten zijn gedachteninhouden over gedachteninhou-
den, en dan in het bijzonder over de waarheid of wenselijk
heid van afzonderlijke uitspraken in het hier en nu: „Het zou
toch hier ergens moeten zijn" (affiche PTT Telecom, juli
1993). In het Engels worden modaliteiten ook wel „proposi-
tional attitudes" genoemd: standpunten ten opzichte van
wat je naar voren brengt. Zij verwijzen bijvoorbeeld naar de
omstandigheden waaronder metingen zijn uitgevoerd of be
sluiten zijn genomen. Zoals prof. Baarda ons in Delft leerde:
„waarneming getal registratie". Registratie was daarbij
niet het opschrijven van het getal, maar het vastleggen van de
handelingssituatie bij de meting: het weer, het humeur van
de waarnemer, enz. Kwaliteitsgegevens (volledigheid, nauw
keurigheid, betrouwbaarheid) behoren tot deze categorie,
maar ook aanduidingen van de mate van wenselijkheid van
nog niet bestaande objecten, zoals die in plankaarten zijn aan
te treffen [22]
Metaprocessen en meta-informatie hebben in principe de
zelfde structuur als de processen en informatie waarop ze
betrekking hebben (fig. 9). Uit een oogpunt van onderwijs is
dat zeer aantrekkelijk, want er kan worden volstaan met het
grondig analyseren van probleemoplossingsproces en infor
matieverzorgingsproces en hun onderdelen, en daarnaast met
het inprenten dat deze processen ook weer, recursief, van
toepassing zijn op de processen zelf, enzovoort. Methoden
voor het ontwerpen van mens-machine-interactieprocessen
Fig. 8.
Het Droste-effect:
onmisbaar voor
het menselijk
handelen.
Fig. 9.
Metaprocessen:
onmisbaar voor
het beheer van de
ivereld.
(„MDGM" in het WDGM-model)
bijvoorbeeld kennen precies dezelfde
structuur als die voor het ontwerpen
van stedebouwkundige plannen. Het
begroten van de inzet van personeel
voor een meting verschilt niet wezenlijk
van de begroting van een bouwwerk. In
een gegevenswoordenboek (data dic
tionary) fungeren de attributen van de
beschreven bestanden als attribuut-
waarden, dus kun je gegevenswoorden-
boeken als gegevensbanken (databases)
behandelen. Technisch kunnen er pro
blemen ontstaan (gegevensbanken die
niet overweg kunnen met recursieve
structuren), maar filosofisch staat niets
een voor ingenieurs onmisbaar meta
bewustzijn in de weg. Werd er in het
onderwijs maar wat plaats ingeruimd
voor het Droste-effect [23], dat voor
kwam veel dubbel werk en ongelukken.
(wordt vervolgd)
MANAGEMENTPROCES
PROCESSENIN VERANDERING
HAARLEM-HOLLAND
190
