Stukken betreffende de
uitvoering van
de driehoeksmeting
Driehoeksnet
X
I-"-
■V
*"*yr'
L.
De stukken zijn als volgt gerubriceerd:
I Register voorstellende de afstan
den (27 coördinatenlijsten);
Register van Driehoeksmeting
(van 530 driehoeken);
Stukken betrekkelijk de Drie
hoeksmetingen voor den Nieu
wen atlas van Friesland;
Register van Afstanden.
II Verder per grietenij de dertig grond
slagkaartjes van een coördinaten
stelsel. Op deze kaartjes is van elke
toren de abscis en ordinaat ten op
zichte van de oorsprong, de Leeu
warder Oldehove, ingetekend door
de kadastertekenaar J.W. Witte-
veen.
J. H. Holsbrink,
lid Werkgroep
Geschiedenis
der Geodesie
van de Stichting
De Hollandse
Cirkel.
WÈÊ^iikêM§ÊÈ:ÈèÈM^imË
Kaartjes
Het tekenen en goedkeuren van deze
kaartjes volgt ongeveer de volgorde
van berekening van de 530 driehoeken
van de driehoeksmeting (via het noor
den, oosten en het zuiden naar het
westen). In elk geval is er in genoemde
archief]es in het geheel niets te vin
den, dat ook maar wijst in de richting
van het gebruik van Krayenhofs stelsel
voor deze Nieuwe Atlas van Friesland.
Register
Het 'Register van Driehoeksmeting' is
wellicht het register dat nog meer op
de gestelde vragen antwoord kan ge
ven. Bijna alle 289 driehoekspunten
van het register worden gevormd door
torens, soms kerken en in enkele ge
vallen een baken (op de eilanden). Zo
als usance is bij driehoeksnetbereke
ningen, werd voor de berekening van
'»y
Fragment kaartje
van Jappe'.
de zijden van een driehoek één zijde uit de voorafgaande
driehoek gebruikt om de onbekende zijden te berekenen.
Uit de stukken over de betalingen blijkt duidelijk dat er
sprake is van een eigen Fries driehoeksnet. Friesland had
daarbij niet de primeur, want in het begin van de zeven
tiende eeuw kreeg Limburg al zijn eigen driehoeksmeting,
teneinde een kaart te maken van het bisdom Limburg [1],
De eerste Friese driehoek wordt gevormd door de torens Ol
dehove (het nulpunt), de toren van Lekkum en de toren van
Jelsum. De laatste driehoek no: 530 heeft als stations de to
rens van Peazens, Schiermonnikoog alsmede een Baak op
Schiermonnikoog.
De vraag rijst nu welke basis gediend heeft voor de be
rekening van de eerste driehoek. Deze vraag kon nog niet
worden beantwoord. De berekende coördinaten hebben
alle de omschrijving "bewesten of beoosten de meridiaan
van de Oldehove" en "benoorden of bezuiden de x-as van dit
punt". De eerste aanduiding komt enigszins overeen met
het aangeven van de lengtegraden op de kaarten aldus, dat
een punt zich op de bladrand bevindt op x graden "be
westen of beoosten Leeuwarden".
Met behulp van de uitkomsten van eerdergenoemd register
zijn de driehoeken op een kaart van de provincie Friesland
ingetekend. Opmerkelijk is dat slechts drie driehoekspun
ten buiten de provincie zijn gelegen (de torens van Doe-
zum, Oldemarkt en Visvliet). Het in het begin van de vorige
eeuw niet erg welvarende zuidoostelijke zand- en veenge
bied had het driehoeksstelsel een wijdmazige structuur.
Het in de vroege middeleeuwen al rijke noordwestelijke
zeekleigebied telde daarentegen verhoudingsgewijs veel
meer driehoekspunten. Met name het gebied dat gelegen is
westelijk van de Middelzee in de regio Wommels-Jorwert
telde veel driehoeken met een gemiddelde zijdelengte van
ongeveer 2 km. [Jorwert is bekend geworden door het boek
dat Geert Mak schreef over het thema 'Hoe God verdween
uit Jorwert'.] Hoe dit ook moge zijn, in Jorwert staat de oor
spronkelijk uit de elfde eeuw daterende toren na instorting
in 1951 en herbouw daarna nog steeds fier overeind. Dat
daarmee een driehoekspunt van vier stelsels uit twee eeu
wen verloren is gegaan, zal hiermede volstrekt duidelijk
zijn geworden.
De eerste
driehoek.
cLt/
et.*
et.*
v„„^.
Vv.'.
'rt- 'r-y*.
<'ro
<r,,t...
w,/..
rVn.lr
ii.ty. r'
sen.t
7>ij-
Xiit.h
i <-<'<■ 7
Iftf.
Meten en berekenen
Iedere geodeet weet dat, wat de vereffening betreft, de be
rekening van een driehoeksnet aan de volgende drie voor
waarden dient te voldoen:
GEODESIA 2001-4
