1840-1850: Nog maarten
halve eene wandkaart
Prof.dr. P.J. Veth, hoogleraar in achter
eenvolgens Franelcer, Amsterdam en
Leiden, vele jaren lid van het hoofdbe
stuur van het Nut, mede-oprichter van
het Aardrijkskundig Genootschap,
schrijver van standaardwerken, nestor
van de koloniale geografie:
"Men heeft het op het voetspoor onzer Duit-
sche naburen ook bij ons gaan inzien, dat
hier kaarten vereischt worden, die, altijd
aan den wand der schoolkamer ten toon
hangende, van de versta/geplaatste school
bank zoo goed kunnen gezien worden, dat
bij het geographisch onderwijs de orde niet
behoeft te worden verstoord." [Veth, 1852]
Prof. Veth wijst hier in een artikel uit
1852 op het in de jaren veertig reeds be
reikte, hoge niveau van de Duitse geogra
fie- en lcartografiebeoefening. Ook op het
gebied van schoolwandlcaarten liep
Duitsland voorop. Emil von Sydow, een
docent aan een militaire academie en
een van de grondleggers van de school-
lcartografie in Duitsland, vervaardigde
een serie schoolwandlcaarten getiteld
'Wandatlas fiber alle Theile der Erde'
(1838-1847). Deze bij Perthes in Gotha
uitgegeven wandkaarten zijn om min
stens drie redenen beroemd geworden:
door een strenge selectie van kaart
gegevens en een sterke generalise
ring zijn dit de eerste bruikbare, dat
wil zeggen voor gebruik op afstand
geschikte, schoolwandlcaarten;
voor het eerst werden hoogtekleu-
ren gebruikt op schoolwandlcaarten
(groen laagland, bruin hoogland);
voor het reproduceren van deze
kaarten paste de firma Perthes voor
het eerst de lithografie toe.
Von Sydows denkbeelden zouden zich
binnen en buiten Duitsland verspreiden.
Hieronder zal blijken dat de verspreiding
in Nederland echter langzaam verliep.
In de periode 1800-1840 waren de in
Nederland uitgegeven schoolwand
lcaarten op de vingers van één, hooguit
twee handen te tellen. In de jaren veer
tig veranderde dit beeld echter
drastisch. De uit bibliografieën, bio
grafische woordenboeken, tijdschrift
artikelen en internetdatabase Picarta
bijeengesprokkelde gegevens in tabel
1 geven een waarschijnlijk vrij com
pleet overzicht van het plotseling ver
schenen aanbod aan schoolwandlcaar
ten in de periode 1840-1851. Het einde van de langdurige
malaise in de boekhandel en het lcaartenbedrijf rond 1840
lean hierbij een rol hebben gespeeld. Oolc lean een deel van
de lcaartauteurs kennis gemaakt hebben met de school
wandlcaarten van Von Sydow en zich hierdoor hebben laten
inspireren. Zeker is dat de oprichting van het 'Neder-
landsch Onderwijzers-Genootschap' (N.O.G.) in 1842 een be
langrijke rol heeft gespeeld. Een groot aantal schoolwand
lcaarten is naar aanleiding van uitgeschreven prijsvragen
van het N.O.G., of van gewestelijke verenigingen of afdelin
gen van het genootschap, in de jaren veertig en daarna uit
gegeven. In tabel 1 zijn dat de wandkaarten van Puls (beide
1849, [Brink, 2004]) en van Koot en Puls (1848, [Brink, 2004])
en tevens de door de 'Vriesche onderwijzers Vereeniging'
(vanaf 1845 een gewestelijke vereniging van het N.O.G.) be
kroonde schoolwandlcaart van Pijttersen (1848).
Fig. 4. 'Kaart van Zeeland, ten dienste voor school- en huis-onderwijs' van A. Gouka (1843,
negen bladen, 105 x 125 cm, steendruk, collectie Zeeuws Archief Middelburg).
Het afgebeelde exemplaar is opvouwbaar gemaakt door de negen bladen
als achttien handzame segmenten op linnen te plakken.
In veel aardrijlcslcunde-leerboekjes werd veel waarde gehecht
aan de behandeling van de eigen woonplaats, omgeving en
provincie. De Nederlandse provincies zijn daarom goed ver
tegenwoordigd onder de wandkaarten in tabel 1. In de ne
gentiende eeuw werd een provincielcaart vaak vervaardigd
door een onderwijzer of leraar uit die provincie en oolc uitge
geven in dezelfde provincie. Een van de eerste meerbladige
schoolwandlcaarten in Nederland, de 'Kaart van Zeeland etc.'
uit 1843 (fig. 4) is een duidelijk voorbeeld van een dergelijk
'provincialisme'. Abraham Gouka was 41 jaar lang hoofd
onderwijzer in Middelburg, "het schoolhouden zat hem in
het bloed". Zijn kaart van Zeeland, een steendruk van T.P.
Roest in Middelburg, zal door de Middelburgse uitgever E.
Hendrilcse vooral geleverd zijn aan Zeeuwse scholen. De na
men in de 'genommerde' kaart van Gouka zijn vervangen
GEO-INFO 2006-4
£1lbll
M i
ii «rw
J
r
