BLAD 5 VAN DE MaLERISCHE ReISE-AïLAS VAN F.W. DELKESKAMP
Peter
van der Krogt,
URU-Explokart,
Universiteit
Utrecht
Eind november 2004 werden er op eBay twee kaartbla-
den aangeboden. Eén ervan - die de verkoper "Rotter
dam Delft Leiden Haag Ütrecht Arnheim Nymwegen"
noemde - toonde het Nederlandse rivierengebied van Arn
hem tot de zee. De andere kaart ("Rhein StraRburg Freiburg
Colmar Breisach Thann Basel") de Rijn van Basel tot Brei-
sach. In de beschrijving dateerde hij de kaarten op ca. 1890.
Ilc slaagde erin ze allebei aan te kopen voor een wel zeer re
delijke prijs van enkele tientallen euro's. Omdat de Neder
landse kaart het meest interessant is, volgt daarvan een uit
gebreidere beschrijving.
Het blad meet ca. 33 x 23 cm en is een staalgravure. De titel
staat onderaan de kaart: Laufdes Rhein Stromes durch Holland,
unter den Namen Rhein, Krume Rhein, Waal, Yssel, Leek, Merve und
Maas. De kaart, die op het westen is georiënteerd, toont de
Maas en het Rijn-Waalsysteem van respectievelijk Gennep
en Zevenaar tot aan de zee. Tussen de rivieren is er topogra
fie ingetekend: wegen, een enkele spoorlijn, een paar sloten,
dorpen als groepjes huizen en steden in de vorm van kleine
plattegrondjes. De zones langs de rivieren (uiterwaarden?)
zijn grijs gekleurd, de rivierdijk is niet of nauwelijks ingete
kend. De namen zijn duidelijk gegraveerd door iemand zon
der kennis van de Nederlandse taal, een opmerkelijke fout is
"VUFHEERENLANDEN" voor "VIJFHEERENIANDEN" (hier is
de hoofdletter IJ als U gelezen). Links en rechts van het kaart
beeld staan 24 stadsgezichten van gebouwen in Arnhem (2),
Nijmegen (2), Utrecht (1), Rotterdam (5), Delft (4), Den Haag
met Scheveningen (6), Leiden (1) en Haarlem (3). Tussen deze
stadsgezichten en het kaartbeeld staan verder nog platte
gronden van Rotterdam en Utrecht.
Voor de datering van het blad bleken de spoorlijnen al snel
het beste hulpmiddel te zijn. De enige spoorlijn die op de
kaart is ingetekend, is die van Rotterdam via Delft naar Den
Haag en van Den Haag via Leiden naar Haarlem (dat buiten
het kaartbeeld valt). De plattegronden van Rotterdam en
Utrecht tonen nog geen station of spoorlijn. Als Delftenaar
merkte ik al direct dat de spoorlijn langs Delft niet juist is
ingetekend. De lijn toont een nogal bochtig verloop, gaat di
rect ten zuiden van Delft over de Schie en via Overschie
naar Rotterdam. De werkelijke spoorlijn loopt vrijwel zon
der bochten van Rijswijk naar Schiedam en maakt daar een
grote bocht naar het oosten naar Rotterdam. De spoorlijn
vanaf Den Haag naar Leiden heeft wel het ware verloop. Het
kaartbeeld laat derhalve de situatie zien van na de aanleg
van de lijn Haarlem-Den Haag maar nog vóór de aanleg van
die van Den Haag naar Rotterdam. De ingetekende lijn is
mogelijk een plan of, waarschijnlijker, de fantasie van de
kaarttekenaar die vernomen had dat er daar een spoorlijn
aangelegd zou worden. De lijn Haarlem-Den Haag dateert
van 1843, die van Den Haag naar Rotterdam uit 1847.
Het blad Basel-Breisach is qua uitvoering identiek. Aangeno
men kan dus worden dat beide bladen wellicht een eerste en
laatste blad van een kaart van de loop van de Rijn zijn, zo'n
soort als een leporello-gevouwen pano-
ramalcaart die nog steeds langs de Rijn
verkocht wordt. Uit onderzoek in on li
ne catalogi bleek dat er in de jaren 1840
tot 1860 slechts twee uitgevers van der
gelijke kaarten waren: Johann Bagel in
Wesel met zijn Karte vom Laufe des Rheins
von Basel bis Rotterdam in diverse edities
vanaf ca. 1835; en F.W. Dellceskamp uit
Frankfurt am Main, die vanaf 1825 di
verse drukken van zijn Malerischer Reise-
Atlas des Rheins von Basel bis zum Meere
maalcte. Diverse edities van deze kaar
ten zijn te vinden in de Staatsbibliothelc
in Berlijn en daar bleek dat mijn kaart
het werk van Dellceskamp was.
De schilder en graveur Friedrich Wil
helm Dellceskamp (1794-1872) is een
van de pioniers op het gebied van reis
gidsen. Door het opkomende Rijntoe-
risme in het begin van de negentiende
eeuw ontstond behoefte aan reislitera
tuur en afbeeldingen. Dellceskamp pu
bliceerde in 1825 een eerste panorama
van de Rijn van Mainz tot Keulen (ko
pergravure, 234 x 23 cm) met tekst
boekje. In 1837 volgde een Neues Panora
ma des Rheins... von Mainz bis Cöln (staal
gravure, 284 x 25,5 cm) waarbij hij,
naast de kaart van de Rijn, zestig rand-
gezichten tekende met afbeeldingen
van de belangrijkste bezienswaardighe
den. In 1842 volgden Rijnpanorama's
van Speyer naar Mainz en van Mainz
naar Keulen. Tenslotte volgde in 1844
F. W. Delkeskamp's Malerischer Reise-Atlas
des Rheins von Basel bis zum Meere: nebst
Supplement-Blatt: Theile von Holland und
Belgien, und die Dampfschiff-Verbindungen
mit England enthaltend; Ein Wegweiser für
Dampfschijf-, Post-, Eisenbahn- und andere
Reisende; Nach der Natur gezeichnet, mit
Randbildern, Stadteplanen und kurzer Er-
klarung, (225x26 cm, staalgravure met
154 randgezichten en 18 plattegron
den) waaruit mijn bladen afkomstig
blijken te zijn. Deze atlas bestaat uit
een leporello-gevouwen Rijnlooplcaart
in zes bladen, elk blad is in drieën ge
vouwen tot een vouwformaat van ca.
11 x 33 cm. De kaart zit in een karton
nen omslag met een oblong boekje met
beschrijvende teksten in het Duits en
Frans. Het woord vooraf van dit boekje
is gedateerd met juli 1844.
GEO-INFO 2006-5
Een toeristenkaart van de Nederlandse rivieren uit 1844
