De Atlas Amsterdam van Isaak de Graaf
Rond het jaar 1700 stelde de kartograaf Isaak de Graaf een
atlas samen van het handelsgebied van de VOC, in opdracht
van de kamer Amsterdam van de VOC. De bestuurslieden
van de VOC, de Heren XVII, wensten een overzicht te hebben
van het gedeelte van de aarde waar zich de activiteiten van
de VOC afspeelden. De productie van de atlas begon in 1692,
toen het kartografisch bureau van de VOC in Batavia opdracht
kreeg om kopieën van ai het beschikbare kaartmateriaal naar
het vaderland te sturen. Dat geschiedde nog datzelfde jaar.
Op basis van dat kaartmateriaal en
hetgeen al in de collectie in Am
sterdam was opgenomen (deze kaart
verzameling van de VOC was onderge
bracht in het Oost-Indisch Huis), werd
een groot aantal kaarten getekend, op
een homogeen formaat van 53x73cm.
Daaraan werden stadsgezichten, ge
zichten vanuit zee, landkaarten en
plattegronden van steden en forten
toegevoegd zodat men zich thuis, aan
de hand van het materiaal van de aldus
tot stand gekomen manuscriptatlas,
een goed idee kon vormen van de infra
structuur van de overzeese handel.
De twee banden van deze atlas zijn in
1806, toen Napoleon de inhoud van de kaartverzamelingen
van alle door het Franse keizerrijk geannexeerde gebieden
naar Parijs liet brengen, aldaar in het Depot de la Marine
terechtgekomen, en met veel moeite in 1813 van daaruit
weer teruggehaald naar Nederland. Na 1856 is de atlas uit
elkaar gehaald en zijn de losse bladen over verschillende
collecties in het Rijksarchief verspreid geraakt. Rond 1970
heeft de Utrechtse historisch kartograaf Gtinter Schilder
nagegaan uit welke losse kaartbladen de atlas oorspronke
lijk had bestaan (waarbij vastgesteld werd dat er een aantal
bladen verloren was gegaan). Vanwege het grote belang voor
de Nederlandse geschiedenis is van deze atlas eind 2006 een
facsimile-uitgave uitgebracht. Hiermee is de atlas extra toe
gankelijk gemaakt door toevoeging van inleidingen over de
herkomst van het kaartmateriaal, de wederwaardigheden
van de atlas, de inhoud van de kaarten en de spelling van
de geografische namen. Bovendien is er een register aan
toegevoegd van alle namen die op de kaarten voorkomen,
met hun moderne equivalenten en coördinaten. Daarmee
heeft uitgeverij Asia Maior, die deze atlas van Isaak de Graaf
heeft gepland als het eerste van een zevendelige atlasreeks
met facsimilés van losse kaarten en afbeeldingen van de
verschillende regio's van het handelsgebied van de VOC,
een belangrijke dienst verleend aan de studie van de Neder
landse expansie overzee.
Profdr, fj. Ormeling en drs. E, Hccrc,
Faculteit Geowetemchappen,
Universiteit Uirecfit j
Dankzij het feit dat de losse kaarten
weer in de juiste volgorde tot een atlas
zijn samengevoegd, middels een te
ruggevonden inhoudsopgave uit 1806,
kunnen we deze banden bekijken dooi
de ogen van een 21e-eeuwse atlasredac
teur. Dat is natuurlijk niet helemaal
terecht want de atlas was vervaardigd
voor gebruikers in de achttiende eeuw.
Het maakt daarbij niets uit dat het hier
om een manuscriptatlas gaat in plaats
van een gedrukte atlas. Het scheelt wèl
dat die manuscriptatlas niet meer vol
ledig is en alle bijkomende informatie
ontbeert die wèl in een gedrukte atlas
opgenomen zou zijn. Het is intrige
rend om te speculeren wat er in het
voorwoord van een gedrukte atlas van
de VOC, zoals ook Joan Blaeu die voor
ogen had rond 1660, zou hebben ge
staan.
Elke atlas die de stand van een bepaald
onderzoek of van de kennis op dat mo
ment weergeeft, nodigt uit tot vragen
over verder onderzoek, zo ook de hier
gereconstrueerde Atlas Isaak de Graaf.
We zullen die vragen uitwerken en die
zullen hopelijk bij een gericht onder
zoek tot verdere kennis leiden.
Doelstelling van de atlas: aan
welke criteria moest worden
voldaan?
Wanneer we een atlas bekijken die
thans op de markt komt, dan proberen
we eerst de doelstelling van de atlas bo
ven water te halen, om vervolgens na
te gaan of de auteur erin is geslaagd
om die doelstelling waar te maken. We
beoordelen de structuur van de atlas,
de keuze van de kaarten en hun in
houd en de manier waarop de inhoud
is gepresenteerd aan de aangegeven
doelstelling. Die doelstelling bestaat
uit het willen overdragen van bepaalde
informatie, eventueel in een bepaald
scenario gegoten, aan een bepaald pu
bliek. Dat publiek moet in staat zijn die
informatie uit de kaarten af te lezen.
Over de doelstelling van de atlas heeft
Günter Schilder het volgende boven
water gehaald: de opdracht luidde het
samenstellen van een kaartenboek van het
hele octrooigebied van de VOC. Het werk
vormde volgens Schilder voor de Heren
XVII de belangrijkste kartografische in
formatiebron over hun handelsgebied
geo-info 2007-7/8
