Een kaart uit 1357 van de Maas als grens tussen
Holland en Brabant
z
8
434
Dr. P.C.J. van der Krogt,
Universiteit Utrecht
Deze zeshonderdvijftig jaar oude
schets van de loop van de Maas
lijkt op het eerste gezicht wat op een
'mental map': gedetailleerd in het aan
de tekenaar bekende gebied en daarbui
ten steeds schetsmatiger. Het bekende
gebied - de benedenloop van de Maas - is
op een veel grotere schaal getekend dan
het meer onbekende gebied. Maar aan
de andere kant kan het ook opzet ge
weest zijn om het gebied waar discussie
over was zo groot mogelijk te tekenen
terwijl de rest schetsmatig is getekend
met als enige functie aan te geven waar
het gebied ligt. Dat laatste lijkt meer
voor de hand te liggen want de kaart is
in Parijs getekend door iemand die in
het gebied zelf mogelijk niets eens ken
de maar zich liet informeren.
De kaart is in 1909 'ontdekt' en in 1912
voor het eerst beschreven. De 'ontdek
ker' ervan was A. Hulshof, conservator
van de Utrechtse universiteitsbiblio
theek. Hij beschreef hem als een 'kaart
je van de Maas'. In 1916 gebruikte A.A.
Beekman de kaart voor de benamingen
Oude en Nieuwe Maas op kaart V van
zijn Geschiedkundige atlas van Nederland.
Wat staat er op de kaart? Langs de bo
ven- en linkerrand is de loop van de
Maas getekend, min of meer op het oos
ten georiënteerd, rechtsboven staat Me-
ridies. Linksboven staat de naam: Mosa.
Aan de rivier staan bovenaan de steden
Luik fLeodiumen Maastricht Tnijjectujm
Sup[eriorj, Wijcbeide als cirkels aan
weerszijden van de rivier, links van
Maastricht staat vermoedelijk Stokkem
(Stochem).
In het midden van het blad staan de
steden Brussel (Brusseles), Leuven (Lo-
vanium), Diest DiestAarschot (Arscot)
en 's-Hertogenbosch Buscumducismet
daartussen een paar lijnen. Van 's-Herto
genbosch - dat veel te ver van de Maas ge
tekend is - loopt een lijn getekend naar
Haerlaer aan de Maas. Als met Haerlaer
de heerlijkheid Herlaar (St. Michielsge
stel en omgeving) bedoeld is dan is het
aan de verkeerde kant van 's-Hertogen
bosch getekend. Rechts staan ter oriën
tatie de namen Vlaanderen Flandriaen
Zeeland (Zelandia).
Het gebied in kwestie is onderaan op de
kaart getekend. De Maas splitst bij de af
damming obstruc[tioMosa) bij Herpt in
twee takken: de Nieuwe Maas (Nova Mo
sadie langs de linker- en onderrand van
de kaart getekend is en de Oude Maas
(Antiqua Mosadie schuin naar rechtson
der verloopt. Langs beide rivieren staan
een groot aantal plaatsnamen. Langs de
Merwede (Merweda): Hesden, Andel, Ghie-
sen, Rijswijc, Woudrichem, (hier komt de
Waal, abusievelijk Renus genoemd, erbij
en verandert de naam van de rivier in
Merwede), Werkendam, Houweningen [een
verdwenen dorp], Slidrecht, Dordracum en
Mile. Langs de Oude Maas staan aange
geven Oude Hoesden [Oud-Heusden], Wael-
wijc, Besoyen, Capella, Waspijc, Raemsdonc,
Mons Sta. Gertrudis [Geertruidenberg]
en Wieldrecht [een verdwenen dorp]. Het
gebied tussen Oude en Nieuwe Maas is
aangeduid met Magna insula, de Grote
Waard. Ten zuiden van de Oude Maas
staat nog een lijn die de grens tussen
Holland en Brabant aanduidt (met de
namen Hollandia en Brabant). De Oude
Maas, de Merwede en de grenslijn
Holland/Brabant komen samen bij Maes-
dam, vanwaar twee lijnen naar zee gaan
(geen naam).
De schets is getekend voor een conflict
tussen de Natio Picardia en Natio An-
glica van de Parijse Universiteit. Boyce
(1937) beschrijft dit geschil tussen beide
nationes zeer uitgebreid en vermeldt de
Engelse proctor William de Spyny als de
tekenaar (in noot 2 op blz. 60).
Een zekere Johannes Mast uit Geer
truidenberg had altijd bij de Natio
Anglica gehoord en werd in 1356 dooi
de Picardiërs geclaimd. De Picardi-
ers argumenteerden dat de grens van
hun gebied werd gevormd door de
rivier de Maas en Merwede tot waar
die in zee stroomt. Studenten uit
's-Hertogenbosch, Heusden, Maastricht
en Geertruidenberg hadden altijd tot
hun natie behoort. De Engelse meesters
vonden deze claim te belachelijk om te
weerleggen. Aanvullend bewijs van de
Engelse claims werd gegeven door mees
ter Nicolaus Macer uit Almkerk in Alte-
na, dus uit het gebied waar het geschil
over ging, die in 1352 in Parijs aange
komen was. Hij ontkende zeer sterk de
Picardische aanname dat de Oude Maas
de grens was tussen de Picardische en
Engelse naties. Hij vermeldde het feit
dat er twee Mazen waren, de Oude Maas
en de Nieuwe Maas en beschreef dat de
Maas zich in twee takken splitste bij de
stad Heusden. Eén ervan, de Nieuwe
Maas stroomde naar het noorden en
vloeide bij Woudrichem samen met
de Rijn. Deze Nieuwe Maas was tachtig
jaar eerder ontstaan toen de Oude Maas
afgedamd was en zijn loop bij Heus
den verlegde. De Oude Maas stroomde
vandaar zeven mijlen naar het westen
tot Maasdam. Het land tussen beide ar
men heette Magna insula en behoorde
gedeeltelijk tot Holland en gedeeltelijk
aan de heren van Heusden. Hij zei ver
der dat Hollanders altijd tot de Engelse
natie behoord hadden, ongeacht of ze
van ten noorden of ten zuiden van de
Oude Maas kwamen. De universiteit
oordeelde uiteindelijk dat de Maas en
Oude Maas de grens vormden en dat
Johannes Mast dus tot de Picardische
natio behoorde.
De schets is de enige contemporaine
kaart van de Grote Waard die in 1421
overstroomd is. Is het daarom ook een
wetenschappelijk waardevolle bron? De
meningen lopen uiteen. Hulshof meen
de dat het kaartje 'ook voor de geogra-
phische kennis van ons land van be
lang' is. Fockema Andreae en Van 't Hoff
vonden van niet: 'Het kaartje leert ons
niets nieuws omtrent de landsgesteld-
heid; en aangaande zijne makers doet
het slechts kond, dat deze - bereisde en
bestudeerde - Parijsche wetenschaps
dienaren over eenig primitief kartogra-
fisch voorstellingsvermogen beschikten.
Maar dit zouden we zonder het toeval-
lig-bewaarde getuigenis ook wel willen
geloven' (maar zij vonden de kaart wel
belangrijk genoeg om een reproductie
op te nemen als één van de slechts vijf
entwintig platen in hun boek). Koeman
was van een heel andere mening: 'Hoe
bescheiden ook, toch is dit een belang-
GEO-INFO 2007-11
