Tentoonstelling over de tijdmeting op zee
'De Lenghten van Oost en West'
Het Museum van het Nederlandse Uurwerk in Zaan
dam haakt in op de campagne 'Het verleden van Ne
derland' met een tentoonstelling die de rol van onze voor
vaderen bij het in kaart brengen van de wereld voor het
voetlicht brengt.
Dat een uurwerkenmuseum een tentoonstelling houdt over
dit onderwerp is niet toevallig, want de ontwikkeling van
de tijdmeting heeft hierin een grote rol gespeeld. Maar daar
houdt de Nederlandse inbreng niet op. Dankzij ons rijke
maritieme verleden is ook in de ontwikkeling van de karto-
grafie een prominente Nederlandse rol waarneembaar.
Dit is een boeiend verhaal dat de aanloop is tot het globale
tijdnetwerk waarin we nu leven. In de zestiende eeuw is het
idee geboren dat in de negentiende eeuw heeft geleid tot de
universele gecoördineerde tijd en in de twintigste eeuw tot
GPS en het navigatiesysteem in onze auto's.
Museum vp
het Nederlandse
y UuWerk
Hangende scheeps
klok, gesigneerd
"Van Ceulen Haghe"
(laatste kwart 17de
eeuw) (particuliere
collectie).
Nadat Christiaan Huygens (1629-1695)
in 1656 het slingeruurwerk had ont
wikkeld, richtte hij zich direct op het
Vanaf de Renaissance nam de scheep
vaart over de wereldzeeën toe, Vaak
ging dat op goed geluk, want de bepa
ling van de lengtegraad was een groot
probleem. Daardoor waren er ook geen
nauwkeurige kaarten beschikbaar. Me
nig schip is op zee verdwenen of op
de rotsen gelopen bij gebrek aan een
betrouwbare methode om de lengte
graad te bepalen. In de loop van de tijd
werden wel astronomische methoden
voorgesteld om de lengtegraad te be
palen, maar die waren in de praktijk
uitermate weerbarstig.
Het idee
De Friese wiskundige Gemma Frisius
(1508-1555) had een ander idee: om
dat de wereld als een soort klok van
oost naar west om zijn eigen as draait
zou iemand op een vast punt buiten
de aarde aan de positie van de aarde
kunnen aflezen hoe laat het is. En
omgekeerd: als je weet hoe laat het
is op de plek waar je bent, in verhou
ding tot de referentietij d op een vast
punt, weet je op welke (Oost-West)
lengtegraad je je bevindt. Hij stelde
in 1530 als eerste voor een nauwkeu
rige tijdmeter te ontwikkelen om
overal ter wereld de referentietij d te
kunnen bepalen. Dat was aardig be
dacht maar die tijdmeter was er nog
lang niet.
Vooralsnog bleef het vinden van de
lengtegraad een probleem. Vooral ma
ritieme mogendheden waren gebaat
bij een oplossing. In 1598 beloofde
Philip III van Spanje de vinder van de
lengtegraad een eeuwigdurend pensi
oen van 6.000 dukaten. In 1600 loofde
de Nederlandse Staten-Generaal een
prijs van 30.000 gulden uit voor een
methode om de lengtegraad op zee te
bepalen. Engeland spande de kroon
met een Longitude Prize van 20.000
pond (in 1996 omgerekend tot een
waarde van 12 miljoen dollar) die in
1714 in het vooruitzicht werd gesteld.
De belangen waren groot.
CareI Hofland,,
directeur van het
De oplossing
Het probleem
GEO-INFO 2008-11
