De schooiwandkaart van Nederland
van frater Rafaël
Kaartontwerp in een klooster
De bekendste schoolatlas is sinds jaar en dag'De Grote Bosatlas'
van uitgeverij Wolters(-Noordhoff). Dat weet iedereen. En
concurrent Thieme had voor het aardrijkskunde-onderwijs zijn
'Methode Prop'.Toch ook niet onbekend. Maar wie herinnert
zich dat het R.K. Jongensweeshuis in Tilburg een door Rafaël
vervaardigde schooiwandkaart van Nederland uitgaf die eens
tot de meest gebruikte schoolwandkaarten behoorde? Rafaël,
dat was toch een aartsengel? En een weeshuis als uitgever?
Inderdaad, het klinkt onwaarschijnlijk, maar toch is het waar:
'In bijna alle katholieke scholen van Nederland prijkten aan
de wanden de landkaarten 'door Rafaël'.' [N.N., 1948]
Kaarten van Nederland zijn in het Nederlandse on
derwijs zeer intensief gebruikt. In de negentiende
en twintigste eeuw werden namelijk indrukwekkende
aantallen, onderling soms sterk verschillende Nederland-
kaarten ontworpen voor gebruik in schoolatlassen of aan
schoolwanden. Een eenvoudige graadmeter om het belang
van dergelijke kaarten voor het aardrijkskunde-onderwijs
vast te stellen is het aantal keer dat een kaart een nieuwe
druk heeft beleefd. Zo'n ranglijst van 'winnaars' in het ge
val van schoolwandkaarten geeft tabel 1. Tussen de cory
feeën van de Nederlandse schoolkartografie staan Rafaël
en het Jongensweeshuis als vreemde eenden in de bijt.
Van de vijf in de tabel genoemde twintigste-eeuwse wand
kaarten wordt het aantal drukken van de Rafaël-kaart al
leen overtroffen door de Thieme-klassieker 'Schoolkaart
van Nederland' van G. Prop [Brink, 2005a] en de Wolters-
Dr.ir. LES Brink,
eigenaar
antiquariaat
'De Wereld aan
de Wand'
Auteur(s)
uitgever
aantal drukken
periode
Tabel 1. De meest herdrukte schoolwandkaarten van Nederland [Brink, 2007b],
klassieker 'Nieuwe wandkaart van
Nederland' van R. Noordhoff [Brink,
2007a] en K. Zeeman [Brink, 2003],
Hoe hebben Rafaël en deze instelling
tot verzorging van ouderloze jongens
dat in Godsnaam klaargespeeld? Het
Jongensweeshuis was onderdeel van
een kloostergemeenschap genaamd
'Fraters van Onze Lieve Vrouw, Moe
der van Barmhartigheid', kortweg
'Fraters van Tilburg'. Dit klooster lijkt
een goed startpunt voor een nader
onderzoek naar de raadsels rondom
de Rafaël-kaart.
Fraters van Tilburg
LO, BLO, VGLO, ULO, kweekscholen,
HBS, vakonderwijs, weeshuizen, pensi
onaten, instituten voor doofstommen,
blinden en voogdijkinderen. De lijst
is waarschijnlijk nog niet eens volle
dig maar het geeft een indruk van het
uitgebreide werkterrein van de fraters
van Tilburg en andere onderwijscon
gregaties. Vooral in Noord-Brabant en
Limburg, maar ook daarbuiten, heb
ben deze congregaties van broeders
(soms fraters genoemd) en zusters
in de negentiende en de twintigste
eeuw op religieus, maatschappelijk en
cultureel gebied onvoorstelbaar veel
tot stand gebracht. De tijd was er rijp
voor: het ontstaan van de katholieke
emancipatiebeweging vanaf ca. 1800,
de grondwet van 1848 en het herstel
van de kerkelijke hiërarchie in 1853
veroorzaakten een spectaculaire op
komst van talloze religieuze broeder
en zustercongregaties. [Vugt, 1994] En
wat de fraters van Tilburg betreft was
ook de plaats bevorderlijk: de armoede
van de arbeidersbevolking in het vroeg
geïndustrialiseerde Tilburg moest ie
dereen die er oog voor had wel opval
len. Joannes Zwijsen, een energieke
pastoor in Tilburg - later aartsbisschop
van Utrecht - ontging het in ieder ge
val niet. De oprichting in 1844 van een
congregatie van fraters (fig. 1) was een
van zijn wapenfeiten ter bestrijding
van de armoede in zijn parochie. [N.N.,
1894]
H.F. Puls
Oomkens
8
1849-1886
CA.C. Kruyder (zwart)
Tijl
8
1864-1905
CA.C. Kruyder (geologisch)
Tijl
8
1878-1915
G. Prop
Thieme
7
1909-1957
R. Noordhoff, K. Zeeman
Wolters
7
1909-1961
Rafaël
R.K. Jongensweeshuis
5
1898-ca. 1930
J.J. ten Have
Ykema
4
1896-ca. 1925
A. Luinge, B. Stegeman, e.a.
Noordhoff
4
1927-1966
CEO-INFO 2008-11
