ATLAS1
Boekbespreking
Atlas der Atlassen
Phillip Allen Nederlandse uitgave icob, 2007. 9061138826, prijs 14,99.
Atlassen van de hele wereld, of van
een gedeelte ervan. Topografische
atlassen en thematische atlassen.
Atlassen die opvallen door het uitge
breide geografische namenregister.
Atlassen die de wereld tot in detail in
kaart brengen. Atlassen die tonen hoe
de wereld in de afgelopen eeuwen is
veranderd. Atlassen die tonen hoe de
wereld er thans uit ziet. Atlassen die
opvallen door de fraaie kartografïe...
Atlassen zijn er in overvloed. Elke
grotere boekhandel beschikt wel over
een sectie atlassen. In één van
deze boekhandels vond ik dit
boek, dat door de titel direct
mijn aandacht trok. De 'Atlas
der Atlassen'.
Zou dit dé heilige graal onder
de Atlassen zijn? Dé onover
troffen Atlas, hét kartografi-
sche naslagwerk van de we
reld dat alle andere Atlassen
doet vergeten? Of zou dit een
eerbetoon zijn aan al die At
lassen die deze pretentie heb
ben of ooit hadden, of die ge
waardeerd worden of zijn om
de wijze waarop ze de wereld
hebben verbeeld? Een eerbe
toon in de vorm van een sy
stematische, samenhangende
verzameling van kaarten?
Phillip Allen, hoofd van de af
deling Speciale Collecties, ver
gezelt me in dit boek naar de
atlascollectie van de Centrale
Bibliotheek van Birmingham. Dit is
de locatie waar ik het antwoord op
bovenstaande vragen zal vinden. De
passie voor atlassen en kaarten van
William Cadbury, burgemeester van
Birmingham in de vroege twintigste
eeuw, heeft geleid tot deze bijzondere
atlassencollectie, waarin atlassen zijn
opgenomen vanaf de late Middeleeu
wen. Deze collectie illustreert de ge
schiedenis van de atlaswereld op ba
sis van het wereldbeeld waarover de
kaartenmakers en de atlassamenstel
lers beschikten in vijf tijdperken, van
de klassieke en Middeleeuwse traditie
tot de moderne tijd.
Het eerste tijdperk behelst de klas
sieke en Middeleeuwse traditie. Kar-
tografische theorieën, voornamelijk
gebaseerd op de bevindingen van Era
tosthenes en Ptolemaeus, en religieu
ze theorieën vinden hun weerslag in
deze atlassen. De Atlas beschrijft de
eerste gedrukte atlassen, met bijzon
dere aandacht voor de 'Cosmographi-
ae' (1482 en 1490), en de 'Geographia'
(1508).
De klassieke en Middeleeuwse tradi
tie wordt in de Atlas opgevolgd door
het tijdperk van de ontdekkingsrei
zen. In dit tijdperk neemt de variatie
aan atlassen toe, evenals het aantal
in de atlassen opgenomen kaarten.
Deze kaarten weerspiegelen de toe
genomen kennis van de continenten
als gevolg van handels- en ontdek
kingsreizen. Ook de nauwkeurigheid
van de kaarten verbeterde sterk door
de ontwikkeling van steeds geavan
ceerdere navigatie-instrumenten. De
in dit tijdperk gepubliceerde atlas
sen zijn prachtig gegraveerd. Bijzon
dere aandacht gaat uit naar de 'Geo-
graphiae' (1511, 1513, 1520 en 1522),
Ortelius' 'Theatrum orbis terrarum'
(1570), de stadsgezichten van Braun
en Hogenberg (1572), De Jode's 'Spe
culum orbis terrarum' (1578) en de
atlas van Lafreri (1580). Opvallend is
dat er in de atlassen veelvuldig kaar
ten opgenomen worden die reeds in
eerdere atlassen zijn verschenen, en
dat de toegenomen kennis duidelijk
niet altijd direct in de atlassen werd
geborgd.
Het derde tijdperk is het tijdperk van
de overheersing van de Hollanders.
Grote naam in dit tijdperk is Mercator,
die niet alleen de naamgever was van
de bekende cilinderprojectie. Atlassen
die in deze periode gepubliceerd wer
den, zijn onder andere Waghenaer's
'Spieghel der Zeevaerdt' (1588), De Jo
de's 'Speculum orbis terrarum' (1593),
Mercators 'Atlas Minor' (1610),
de atlas van Mercator en Hon-
dius (1633), Janssonius' 'Théa-
tre du monde' (1663) en de at
las van Schenk (1706). Blaeu's
'Atlas maior' (1667) ontbreekt
in de Atlas uiteraard niet. In
dit tijdperk verschenen ook
gedetailleerde atlassen van
Engeland van onder andere
Saxton (1579) en Speed (1614).
Bijzonder is de publicatie van
de atlas van Ogilby (1675), de
allereerste wegenatlas.
In het tijdperk van het imperi
alisme stichtten de Europese
machten koloniën op de eer
der ontdekte continenten. Op
vallend in dit tijdperk zijn de
toegenomen nauwkeurigheid
van de kaarten en de verheer
lijking van de Europese mach
ten, die in de kaarten duidelijk
tot uiting komt. Bijzondere
aandacht gaat in de Atlas onder ande
re uit naar de atlas van Mortier (1693),
de 'Atlas nouveau' van Covens en Mor
tier (1730), Delisle's 'Atlas nouveau'
(1739), en (de verslagleggingen van)
de ontdekkingen van onder andere
Von Humboldt (1812), Flinders (1814)
Dumont d'Urville (1833).
Het vijfde tijdperk is de moderne tijd.
Diverse uitvindingen zorgden voor
steeds nauwkeurigere landmeetin-
strumenten, waardoor de geografi
sche lengte en breedte van elke locatie
bepaald kon worden. In dit tijdperk is
uiteindelijk de gehele wereld gede
tailleerd in kaart gebracht. Door de
toename van thematische kaarten
werden atlassen uitdrukkingen van
de geografische kennis over alle delen
fiekaartoKflateisisnliUii
CEO-INFO 2009-2
