Boekbespreking
De atlas Blaeu-Van der Hem in facsimile
Op 16 april 2009 is op een sympo
sium van de afdeling Bijzondere
Collecties van de Universiteit van Am
sterdam een facsimile-uitgave gepre
senteerd van 'De Atlas Blaeu-Van der
Hem'. Wat is dit voor een atlas en wat
is er zo bijzonder aan?
De grootste atlas van de zeventiende
eeuw was de elfdelige Atlas Maior van
Joan Blaeu uit 1662. Toch was de gegoede
burger met een geografische hobby niet
altijd tevreden met de 600 kaarten in
deze atlas. Zij breidden hun atlas uit met
andere kaarten. De oorspronkelijke at
las werd uit de band gehaald, de nieuwe
kaarten werden tussengevoegd en als de
eigenaar tevreden was met het resultaat
konden de kaarten weer i ngebonden wor
den. Wanneer het toegevoegde materiaal
een significant gedeelte uitmaakt van de
atlas spreken we over een 'verzamelat
las'. Sommige van deze verzamelatlassen
bevatten duizenden kaarten en prenten
in tientallen banden. Helaas hadden de
erfgenamen van de verzamelaar niet al
tijd dezelfde interesse en werd de atlas
geveild. Als geheel bleek de verzamelat
las meestal onverkoopbaar en de atlas
werd in losse delen of bladen geveild.
De meest bijzondere verzamelatlas is
die van de Amsterdamse advocaat Lau
rens van der Hem (1621-1678). De door
Van der Hem andere samengestelde ver
zameling steekt ver uit boven die van
tijdgenoten, Zijn verzameling bevat een
grote hoeveelheid origineel materiaal:
tekeningen en manuscriptkaarten die
vaak speciaal voor hem vervaardigd wa
ren. Verder was Van der Hem meer geïn
teresseerd in de 'onbekendere' gebieden,
zoals Oost- en West-Indië. Van der Hem
slaagde erin unieke tekeningen en ma
nuscriptkaarten te verwerven. Zijn atlas
bevat bijvoorbeeld de eerste betrouw
bare tekeningen van het landschap in
de Zwitserse Alpen, die de tekenaar Jan
Hackaert tijdens zijn reizen in de jaren
1650 gemaakt had. Reinier Nooms lever
de tekeningen van kusten en havens van
de Middellandse Zee, waarbij die van de
Noordafrikaanse steden van grote waar
de zijn, omdat van die steden nauwelijks
betrouwbare informatie bestond. Ande
re tekenaars van wie veel werk in de at
las is opgenomen zijn Willem Schellinks
(Frankrijk, Sicilië, Malta, Engeland),
Lambert Doomer (Nederland, Engeland),
en Herman Saftleven (de Rijn). Een van
de belangrijkste onderdelen van de atlas
is de 'geheime atlas van de Verenigde
Oostindische Compagnie' met honder
den manuscriptkaarten en tekeningen
van het handelsgebied van die Compag
nie. Behalve kaarten, stadsplattegronden,
vogelvluchtgezichten en topografische
voorstellingen, bevat de atlas een schat
aan gegevens over archeologie, archi
tectuur, beeldhouwkunst, ethnografie,
folklore, heraldiek, navigatie, fortificatie,
oorlogsvoering, portretkunst, techniek,
waterstaatkunde en vele aspecten van de
17de-eeuwse geschiedenis en gebruiken.
Deze gegevens zijn daarenboven geor
dend in een samenhangend geheel.
In 1678 overleed Van der Hem en kwam
de atlas in bezit van zijn dochters. Na
hun dood werd de atlas in 1730 door
de Haagse boekhandelaar Adriaan Moe-
tjens geveild. Gelukkig was Van der
Hems atlas niet het lot van zovele an
dere atlassen beschoren, namelijk geen
koper voor het geheel te vinden en dan
maar in losse delen of zelfs losse bladen
verkocht te worden. De complete atlas
werd gekocht door prins Eugenius van
Savoye (1663-1736), stadhouder-generaal
van de Oostenrijkse Nederlanden. Diens
nicht Victoria verkocht de atlas aan de
Oostenrijkse keizer. De keizerlijke Hofbi-
blio-theek is bij het einde van het keize-
rijk omgevormd tot de Österreichische
Nationalbibliothek. De atlas is daarom
compleet bewaard gebleven.
Het is verbazingwekkend dat gedurende
meer dan 250 jaar de enige volledige
beschrijving van de Atlas Blaeu-Van der
Hem de veilingcatalogus van Adriaen
Moetjens uit 1730 was. Omstreeks 1990
werd besloten een geïllustreerde en ge
annoteerde catalogus van de gehele At
las Blaeu-Van der Hem samen te stellen.
Het catalogusproject is een onderdeel
van het onderzoeksprogramma Explo-
kart van de Faculteit Geowetenschap-
pen van de Universiteit Utrecht en vindt
plaats in samenwerking met de vak
groep kunstgeschiedenis van de Katho
lieke Universiteit Nijmegen.
De catalogus bevat van elke kaart, prent
of tekening in de Atlas Blaeu-Van der
Hem een zwart-wit foto en een uitge
breide annotatie. De handgeschreven
teksten uit de atlas zijn getranscribeerd.
Door de zesdelige catalogus, die in 2008
voltooid is, wordt de informatie uit de
Atlas Blaeu-Van der Hem voor het eerst
toegankelijk voor een grote groep onder
zoekers en geïnteresseerden.
In 2004 is de Atlas Blaeu-Van der Hem
door de UNESCO op de VN-lijst van 'Het
geheugen van de wereld' geplaatst.
Dat was onder andere een reden om te
onderzoeken of het mogelijk was een
facsimile van de gehele atlas te maken.
Twee eerdere facsimileprojecten waren
voortijdig gestrand. Ditmaal is het uit
geverij HES De Graaf in Houten echter
gelukt. In eerste instanties worden die
delen in facsimile uitgegeven die de ge
bieden buiten Europa omvatten. Vier de
len daarvan zijn gereed, eind 2009 moet
de complete set van acht banden gereed
zijn. Laten we hopen dat het project
daarop doorgaat en dat ook de Europese
delen in facsimile zullen verschijnen.
Voor meer informatie: www.blaeuvan-
derhem.com en cartography.geo.uu.nl/
research/vanderhem.html
Peter van der Krogt
CEO-INFO 2009-6
