Het in IJmuiden gevestigde Antiquariaat
Asher Rare Books biedt momenteel op
haar website zo'n zeldzame schetsatlas,
en zelfs een heel vroeg exemplaar uit het
midden van de negentiende eeuw, te
koop aan. Deze Atlas der Geheele Wereld
werd samengesteld door een Zutphense
scholier, die zich op het titelblad bekend
maakt als J.B. Albers. Misschien was hij
(of wellicht was het zelfs een zij!) verwant
aan de eveneens in Zutphen woonach
tige ingenieur en kartograaf Abraham
Bernardus Albers (1848-1880), maar in de
bestaande genealogische literatuur wordt
zo'n relatie nergens bevestigd.
De mooi gekalligrafeerde titelpagina,
die ook een geschreven inhoudsopgave
bevat, wordt gevolgd door 27 met de hand
getekende en ingekleurde kaarten, waar
van de meeste door Albers ondertekend
en ook gedateerd zijn. Daaruit kunnen we
opmaken dat de individuele kaarten tus
sen november 1847 en maart 1849 werden
getekend. Uit de opeenvolging van de
kaarten kunnen we zien dat Albers zich
goed hield aan de toentertijd gebrui
kelijke regionale volgorde. De eerste
kaart in de atlas is een wereldkaart in de
zogenaamde Mercatorprojectie, waarbij
de lengte- en breedtegraden als rechte
lijnen zijn getekend. Daarna volgens twee
kaarten van het noordelijke en zuidelijke
halfrond. Vervolgens komt een kaart van
Europa en een groep van veertien kaarten
van Europese landen en gebieden. Hierna
vinden we kaarten van Azië, Palestina,
Nederlands Oost-lndië en Afrika, terwijl
het Amerikaanse continent is vertegen
woordigd met kaarten van Noord-Amerika
en de Verenigde Staten, West-lndië en
Zuid-Amerika. De atlas wordt afgesloten
met twee kaarten van Australië en de
eilanden in de Stille Zuidzee.
Het bijzondere aan deze atlas is dat hij
getekend werd in een tijd dat schoolat
lassen in Nederland vrijwel onbekend
waren. Ze waren er wel en onze ijverige
Zutphense scholier heeft ze zeker ook
gekend, maar het is toch heel waarschijn
lijk dat Albers zich bediende van een Duits
voorbeeld. In Duitsland stond de kartogra-
fie in de negentiende eeuw namelijk op
een veel hoger niveau dan in Nederland,
wat onder andere tot uitdrukking kwam in
een heel breed aanbod aan schoolatlassen
en andere geografische en kartografische
onderwijsuitgaven, die ook op de Neder
landse markt werden uitgebracht. Daar
naast wijzen ook de stijl en de volgorde
van de kaarten er op dat Albers voor zijn
tekenwerk een Duits voorbeeld gebruikte:
de kaart van België gaat bijvoorbeeld aan
de kaart van Nederland vooraf, wat in een
Nederlandse schoolatlas zeer ongebrui
kelijk is.
Welke Duitse atlas Albers als voorbeeld
gebruikte is niet duidelijk. Uit de vak
literatuur komen verschillende namen
naar voren, maar een vergelijking met
de Zutphense schetsatlas geeft geen
uitsluitsel. Omdat de belettering van de
geografische namen op de kaarten vooral
in het Nederlands is, lijkt het er echter ook
op dat Albers ook Nederlandse bronnen
heeft gebruikt bij het vervolmaken van
zijn kaarten.
Hoewel de atlas daardoor misschien een
wat tweeslachtig karakter heeft, biedt hij
een voor Nederland ongewoon vroeg
beeld van het hoge niveau van de educa
tieve kartografie in de negentiende eeuw.
De vraag blijft bovendien welke Zutphense
scholier zich precies achter de initialen J.B.
Albers verschuilt. Misschien dat de lezers
van Geo-lnfo deze vraag voor eens en voor
altijd kunnen beantwoorden! f
Geo-lnfo 2009-9 15
