Literatuur
Fig. 3. Het kaartfragment geprojecteerd in een complete handschriftkaart
van de Indische Oceaan door Joan Jansz. Blaeu, 1674 (Den Haag Nationaal
Archief, 4.VELH 147).
Kanaal en het binnenvaren van de Indische
Archipel.
De VOC kende een strakke en strenge
organisatie bij de uitrusting van de sche
pen. Op lijsten werd bijgehouden wat aan
navigatiemateriaal aan boord meeging.
De schipper en onderofficieren moesten
tekenen voor ontvangst. Ook verplichtten
zij zich het materiaal na een behouden
reis in Batavia in te leveren. ElkVOC-schip
had aan boord de beschikking over
papieren kaarten en kaarten op perka
ment. Perkament is gemaakt van dierlijke
huid en dus stevig en goed bestand tegen
klimaatsinvloeden en veelvuldig gebruik.
VOC-kaarten op perkament zijn vrijwel
altijd in handschrift.
Recentelijk is becijferd dat tussen 1602 en
1753, het jaar dat de VOC overstapte op
louter gedrukte kaarten, ongeveer 70.000
perkamentkaarten voor de compagnie
zijn geproduceerd [Paesie, 2010]. Hiervan
berusten er nog maar enkele tientallen
in openbare Nederlandse collecties en
wereldwijd enkele honderden. In het boek
Sailing for the East, dat deze zomer in de
reeks Utrechtse Historisch-Cartografische
Studies verscheen, bieden Günter Schilder
en Hans Kok een prachtig geïllustreerd
overzicht van dit voorname erfgoed [Schil
der Kok, 2010].
Zoals gezegd doorstonden sommige VOC-
kaarten geheel of gedeeltelijk de tand des
tijds door een latere
functie als boek
band. Het Utrechtse
fragment is wat dat
betreft niet uniek
en er zijn meer
dere voorbeelden
van een dergelijk
hergebruik bekend.
De bewindhebbers
van enkele kleinere
afdelingen van de
VOC lieten bijvoor
beeld hun soldijboe-
ken in verouderde
perkamenten
zeekaarten binden.
En ook de oudst
bekende gedrukte
kaart van Nederland
heeft uiteindelijk
gedeeltelijk dienst gedaan als boekband
[Emaus, 2010].
Wanneer nu de inhoud van het kaart
fragment onder de loep wordt genomen,
dan vallen enkele zaken op. Zo kent de
eilandengroep van de Malediven, rechtson
der, een strak en diagonaal patroon. Deze
schematische configuratie van de Maledi
ven is typerend voor de VOC-kaarten van
die tijd, maar niet conform de werkelijkheid
waarbij de archipel vrijwel noord-zuid is
georiënteerd. Ook niet werkelijkheids
getrouw zijn enkele eilanden linksonder
op het kaartfragment Deze eilanden zijn
mogelijk gekarteerd, omdat ze frequent
gerapporteerd werden maar steeds op
verschillende posities.
De algemene geografische namen op het
vasteland zijn in zwarte inkt geschreven.
De rode plaatsnamen duiden op de
aanwezigheid van Nederlandse VOC-
vestigingen. De rechte lijnen op de kaart
zijn kompaslijnen, die de schipper hielpen
bij het navigeren en uitzetten van de
vaarroute. Het fragment toont linksonder
een punt waar diverse kompaslijnen
samenkomen. Dit is de voor zeekaarten
kenmerkende centrale kompasroos. Daar
omheen zitten bij complete paskaarten in
de regel zestien secundaire kompasrozen,
die alle door lijnen met elkaar verbonden
zijn. Op die manier ontstaat een netwerk
van zogeheten loxodromen; lijnen, die
met alle meridianen een gelijke hoek
maken en waarbij navigatie met een vaste
kompasrichting mogelijk is.
In de kaartencollectie van de UB bevinden
zich momenteel zes waardevolle VOC-
kaarten op perkament, alle van de hand
van Isaak de Graaf, die tussen 1705 en 1743
de functie van kaartenmaker van de Kamer
Amsterdam bekleedde. Het gaat om kaar
ten van de Atlantische Oceaan, Sumatra
(fig. 4), Straat Sunda, de Javazee (twee
exemplaren) en de noordelijke kust van
Java. Daarmee bezit de UB vijf van de zeven
standaardkaarten op perkament, die zich in
de eerste helft van de 18e eeuw aan boord
van een Oost-lndiëvaarder bevonden. Wat
nog ontbreekt, zijn de twee overzichtskaar
ten van de Indische Zee. Eén gelijkgradige
kaart en één in mercatorprojectie (waarbij
de graden naar de polen toe uitrekken).
Met de vondst van het fragment is nu in
elk geval een klein deel van een dergelijke
perkamentkaart, en wel de gelijkgradige
variant, boven water gekomen!
Emaus, R.,'Kaart van het bisdom Utrecht:
wetenschappelijke waarde van de oudste
gedrukte kaart van Nederland', in:
Caert-Thresoor29.2 (2010): 35-43.
Paesi, R.,'Op perkament getekend: productie
en omvang van het hydrografische bedrijf van
de VOC', in: Caert-Thresoor29.1 (2010): 1-8.
Schilder, G. H. Kok, Sailing for the East: History
Catalogue of Manuscript Charts on vellum of
the Dutch East India Company VOC) 1602-1799,
HES De Graaf Publishers BV, Houten 2010.
Fig. 4. Kaart van Sumatra, Isaak de Graaf, 1737
(Utrecht UB, KAART: Moll 622).
Geo-lnfo 2010-9 11
