Instrumenten na de
Tweede Wereldoorlog
ïidinq haJ
TMD:
traag, maar dapper?
Het KRT Al- 61 (fig. 7)
aLleem Icon zijn LleeL Lij Je ingeLruilt- slijper van de verifi
probleem kon zijn bleek bij de inget
neming van de centuriontanks vlak na de
oorlog. De Engelse producenten hadden
als oplossing aan de loop van het kanon
van deze tank een machinegeweer gekop
peld. Dit machinegeweer vuurde lichtko-
gels af, als deze het doel troffen werd het
kanon afgeschoten.
Tijdens de oorlog waren bij de Engelse
artillerie twee soorten kompasrichttoestel-
len in gebruik; de Aiming Circle Mi en in
1943 de Aiming Circle nr. 7. Het grootste
verschil bestond uit de vorm van de
kijker. De kijker van de Mi bestond uit de
rechterhelft van een militaire prismakijker,
vergelijkbaar met de Zeiss-producten en
de boussole-hoekmeter van het KNIL van
rond 1935. De nr. 7 had een geknikte kijker,
door de Engelsen elbow tube genoemd.
In de collectie van het legermuseum te
Delft bevinden zich verschillende tech
nische handleidingen en instructies, die
betrekking hebben op KRT's. Als we deze
op chronologische
volgorde zetten,
krijgen we een aardig
beeld van de ont
wikkelingen van dit
instrument.
De militaire staf van het Ministerie van
Oorlog liet in 1946 een ontwerpvoorschrift
samenstellen, waarin de nr. 7 te herkennen
is.17 Ditzelfde was ook al gedaan in 1944 in
opdracht van de Koninklijke Nederlandse
Brigade Prinses Irene (i94i-i945).18 Nu de
perikelen in Indonesië voorbij waren, kon
in 1950 de opbouw van Nederland en van
het leger pas echt op gang komen. De
dienstplichtige militairen kregen te maken
met Engelse en Amerikaanse wapens.
De daarbij behorende instrumenten en
schootstabellen waren verschillend qua
graadverdeling, zodat telkens omgere
kend moest worden.19 Dit was een bron
van tijdverlies en fouten.
In 1954 verscheen een uitvoerige instructie
door de Inspectie Technische Dienst voor
de instrumentmakers om een KRT en een
kompas te vervaardigen, die onder andere
de Mi minutieus omschreef.20 De afge
beelde plaatjes waren rechtstreeks uit de
Engelse instructie overgenomen. Kennis
over de Engelse instrumenten-fabricage
was aanwezig, omdat in 1949 een glas-
slijper van de verificatie een opleiding I
gevolgd bij Barr Stroud in Glascow, een
specialist in defensie-optica.21 Verificatie
was een onderdeel van de marine, waar
onder andere instrumenten werden
hersteld en gecontroleerd. De productie
van het instrument werd door de Artillerie
Inrichtingen Hembrug ter hand genomen
en voorzien van een randverdeling in
duizendsten, die in NAVO-verband was
afgesproken. Sommige exemplaren wer
den met graden uitgerust om de Engelse
houwitsers van passende gegevens te
voorzien. Ook het richtmerk in het beeld
werd verschillend uitgevoerd, bijvoor
beeld kruisdraden met een beperkte
hoekverdeling of een beeldvullend raster
met de daaraan gerelateerde hoeken. Het
toestel kreeg het nummer A1-56 en was
het KRT waar ik in 1959 mee te maken
kreeg.Tijdens transport bleef het com
pacte toestel op het ingeschoven statief
zitten en samen zaten ze in een schuin
toelopende canvas zak met een brede
leren deksel om het KRT te beschermen.
Met behulp van de leren sluitriem kon je
het geheel op je rug
slingeren en meene
men.
Door de Artillerie
Inrichtingen werd
in 1963 een nieuw instrument de AI-61
gefabriceerd en door de krijgsmacht in
gebruik genomen. Dit toestel was een
sterk verbeterde uitvoering van de Aiming
Circle nr. 7, waarvoor al in 1944 en 1946
belangstelling was getoond.
In 1971 werd tussen de Staat der Neder
landen en Philips Usfa een overeenkomst
gesloten voor kijkers en richtinstallaties
van de Koninklijke Landmacht. Usfa bete
kent ultrasone fabrieken. Deze Philips-
poot was kort na de Tweede Wereldoorlog
in overleg met de overheid opgericht om
defensietechnieken te ontwikkelen in de
door de staat geconfisqueerde Duitse
bedrijven. Deze industrie moest namelijk
weer geheel opgebouwd worden, omdat
de fabrieken geheel waren leeg geroofd.
Wegens een crisis in de Helmondse
textielindustrie in 1971 werd door Philips
Usfa een vestiging aldaar geopend om
het verloop op de arbeidsmarkt te keren.
Hier werden optische instrumenten en
nachtkijkers samengesteld, evenals in de
Philips Usfa-vestiging Rijswijk. Uit een
Fig. 7. Kompasrichttoestel AI-61 gefabriceerd door
Philips USFA (foto R. Roelands).
van deze twee fabrieken moet mijn eigen
instrument de A1-61 afkomstig zijn, omdat
als fabrikant, Philips Usfa op het toestel
staat vermeld. De handleiding was in 1974
uitgegeven. Omdat de vestiging Helmond
in 1976 gesloten werd en de andere
vestigingen werden verzelfstandigd of
overgenomen door andere bedrijven,
veronderstel ik, dat mijn toestel tussen
1974 en 1976 werd vervaardigd.
De inzetbaarheid is volgens de handlei
ding op drie plaatsen mogelijk:
- bij de veldartillerie om de richting van de
vuurmonden te bepalen;
- bij de luchtdoelartillerie voor de oriënta
tie van radarinstallaties;
- bij de infanterie voor de richtingsbepa
ling van mortieren.
Verder leent het zich voor eenvoudige
topografische metingen.
Hieronder de kenmerken waardoor dit
toestel zich onderscheid van de bekende
boussole-theodolieten.
1. De militaire randverdeling in 64oo%0,
waarvan de verticale rand een bereik
heeft van bijna een kwadrant (artillerie
traditie), verdeelt in noo%o elevatie en
400%o depressie.
2. De richtkijker is onder een hoek van
135° geknikt, zodat doorgaans geen
extra hulpmiddelen nodig zijn voor
Geo-lnfo 2010-10 7
