De vervaardiging van temporele
fS» kartogrammen
loo jaar veranderingen in de reistijd per trein in beeld
Heeft u zich ooit afgevraagd of het reizen met de trein in Nederland in de afgelopen decennia is versneld?
Ik kreeg bij mijn stage op het ITC de opdracht dat na te gaan en de uitkomst te visualiseren door middel
van temporele kartogrammen: kaarten waarbij de afstanden proportioneel zijn met de tijdens de reis
verstreken tijd. Doel was dus het visualiseren van de verwachte verkorting in de reistijden gedurende de
laatste 100 jaar.
Landsdekkend kartogram
Reistijden uit oude
spoorboekjes
Transformatie van de
stations en de contour
Leendert Ramaer. Bachelor Geodesie/Geo Informatica 2011.
Begin 1900 was het spoorwegnetwerk nog
volop in ontwikkeling in Nederland.Tot in
de jaren 30 groeide het aantal nieuwe sta
tions en werd het netwerk uitgebreid met
honderden kilometers spoor. De trein was
in de eerste decennia van de 2oe eeuw het
belangrijkste vervoersmiddel om grote
afstanden af te leggen. Dat kwam niet
alleen door de toegenomen lengte van
het spoorwegnetwerk, maar ook omdat
het relatief goedkoop was om met de
trein te reizen. Reizen met de automobiel
was in die tijd een duur alternatief voor de
gewone man.
Na de Tweede Wereldoorlog verkleinde
het spoorwegnetwerk aanzienlijk, maar
door onder meer de komst van sneltrei
nen in de jaren 60 nam het treinverkeer
toe op veel trajecten. Vanaf de jaren 80
hebben zich geen grote veranderingen
meer voorgedaan in het spoorwegnet
werk.
Om een landsdekkend kartogram te
kunnen genereren moesten 35 stations
worden uitgekozen, die op ongeveer
gelijke geografische afstand van elkaar
liggen. Het station Enschede is gekozen
als het centrale punt in dit netwerk van
stations om de verwachte, grote verschil
len in reistijd door de jaren heen goed
zichtbaar te maken. Omdat knooppunten
als Rotterdam Centraal en Den Haag
Centraal in 1906 nog niet bestonden zijn
ze bij benadering gelijkgesteld aan Rot
terdam Hofplein en Den Haag Hollands
Spoor. Naast de belangrijke stations in de
grote en middelgrote steden zijn afgele
gen stations als Roodeschool en Stavoren
gekozen.
De NS en ProRail bleken onbereikbaar
om mogelijke reistijden uit het verleden
aan te leveren. De enige mogelijkheid
om de reistijden te verkrijgen was om
spoorboekjes op te zoeken. Zoektochten
in Het Utrechts Archief leverde een buit
aan oude spoorboekjes op. Daarin zijn de
reistijden per trein om de tien jaar in de
periode van 1906 tot 2009 opgezocht en
vervolgens verwerkt in een Excelsheet.
Om de reistijd vast te stellen werd
gekozen voor een reis op een werkdag die
rond 8 uur 's ochtends begon. Dat bleek
in elk gekozen tijdvak een uitvoerbare reis
die op alle trajecten te maken was en die,
daarnaast, in de meeste gevallen ook de
reis met de kortste reistijd van die dag is.
Met variabelen als overstaptijd en vertra
ging is geen rekening gehouden.
De volgende stap betrof het transforme
ren van de voor een bepaald jaar geldige
treinreistijden naar posities in een punten-
veld. Eerst werden daartoe de coördinaten
van de stations in het Rijksdriehoekstelsel
bepaald. De richting vanuit Enschede
naar een station werd bepaald door de
positieve hoek tussen de lijn van Enschede
naar dat station en het kaartnoorden af
te lezen. De gekozen richting van een
station ten opzichte van het centrale punt,
in dit geval station Enschede, blijft voor
alle tijdstippen hetzelfde. De hemels
brede afstand tussen station X en station
Enschede in het puntenveld van het tem
porele kartogram hangt af van de gekozen
datum en de tijdschaal. In het kartogram
is die afstand de variabele die het verschil
in treinreistijd visualiseert.
De verhouding van de hemelsbrede
afstand tussen X en Enschede met de reis
tijd van X naar Enschede in een bepaald
tijdvak definieert een schaal.
Bijvoorbeeld:
Hemelsbrede afstand Harlingen -
Enschede 145 kilometer
Reistijd tussen Harlingen - Enschede in
2009 174 minuten
Schaal 145:174 0,83 km/min
Alle schalen die voor elk station met
elk zijn gemeten reistijd in de tijdvak
ken zijn te bepalen, worden gemiddeld.
Deze gemiddelde schaal wordt gebruikt
om de punten in een puntenveld af te
beelden.
Het puntenveld moet worden gezien
als een kaartprojectie met gelijke reis
tijden. Punten of in dit geval stations op
dezelfde reisduur van het centrum (station
Geo-lnfo 2011-10/11 11
