Onze kolonie in Brazilië
Boekbespreking
Nederlands-Brazilië in kaart - Nederlanders in het Atlantisch
gebied, 1600-1650, auteurs Henk den Heijer en Ben Teensma,
ISBN 978.90.5730.774.4 192 pagina's, uitgeverij Walburg Pers
Zutphen, prijs 29,95.
Van 1630 tot 1654 bezaten 'wij' een groot deel van het noordoos
telijk deel van Brazilië. De Nederlandse West Indische Compagnie
(WIC) veroverde het gebied op de Portugezen, omdat het destijds
's werelds belangrijkste producent van suikerriet was waarvan ter
plaatse ruwe suiker voor de Europese markt werd gemaakt. Daar kon
den grote winsten mee worden behaald. Bovendien waren er veel
slaven nodig, die door de WIC uit Afrika konden worden verscheept.
Ook dat bracht vette winsten op. In de praktijk viel het allemaal nogal
tegen. De kosten van bestuur en verdediging waren erg hoog, zodat
de kolonie geen winst opleverde. De WIC kwam hierdoor diep in de
financiële problemen en in 1654 gaf Nederlands-Brazilië zich zonder
veel weerstand over aan een Portugese strijdmacht.
In die tussentijd hadden de Nederlanders zich echter intensief met
het gebied beziggehouden. Voor een lucratieve suikerproductie,
een effectieve defensie, een doeltreffende administratie en goede
scheepvaartverbindingen tussen de kustplaatsen van de kolonie
en Europa was immers kennis van land en bevolking onontbeer
lijk. Zo kwamen vele kaarten en boeken over het gebied op de
markt. Een belangrijke manuscriptatlas die zich in het Nationaal
Archief in Den Haag bevindt, is echter lange tijd aan de aandacht
van historici ontsnapt. Deze atlas bevat een aantal gedetailleerde
hydrografische kaarten, aanzichten en beschrijvingen van de
Braziliaanse kust. In Nederlands-Brazilië in kaart wordt deze unieke
manuscriptatlas voor het eerst gepubliceerd.
Het boek bestaat uit twee delen. Deel I bevat een uitvoe
rige inleiding op de Nederlandse aanwezigheid in Brazilië.
Daarin onder andere een beschrijving van de achtergrond van
de Nederlandse expansie in deze regio, de tactiek van de WIC
(het 'groot desseyn') voor de verwerving van Brazilië en de beno
digde Afrikaanse slavenkusten, de aanstelling van Johan Maurits
van Nassau (met een goede beschrijving van zijn eigenzinnige
karakter), en de veroveringen van de WIC in Afrika. Daarna gaat
het boek dieper in op de omgeving van de manuscriptatlas
zelf, met een overzicht van een aantal voor de regio belangrijke
kunstenaars, wetenschappers en kartografen, de (vermoede
lijke) ontstaansgeschiedenis van de manuscriptatlas, plus een
beschouwing over tekst en taal van het manuscript. Dit alles in
helder taalgebruik, prettig maar niet overmatig uitvoerig, met
oog voor details, en gelardeerd met bijzonder goed gereprodu
ceerde illustraties (kaarten en tekeningen).
Het tweede deel bevat de complete reproductie van de kaarten
en de kustaanzichten die in de teruggevonden manuscriptatlas
zijn opgenomen. Die zijn eveneens bijzonder goed afgedrukt.
Een leuk effect is dat de afdrukken niet alleen de kaart weergeven,
maar ook de mee-gefotografeerde randen van atlas. Boeiend, en
soms zelfs vermakelijk, zijn de beschrijvingen bij de kaarten die
integraal in het oud-Hollands(ch) zijn afgedrukt. Het taalgebruik is
opvallend leesbaar voor de moderne lezer, maar bij onduidelijke of
specifieke woorden is een vertaling of noot toegevoegd. De zorg
waarmee de uitgave is gemaakt, vind je tevens terug in het feit
dat alle (handgeschreven) namen op de kaarten nog eens naast
de kaart zijn afgedrukt. Dat maakt ze een stuk toegankelijker.
Als er al een puntje van kritiek zou moeten zijn, dan is het dat er
geen bladwijzer met een moderne ondergrond bij zit. Daardoor
is het verband met de wereld zoals wij die kennen, wat moeilijk te
leggen. En een - vaak voorkomende - beperking van een (stevig
en zorgvuldig) ingebonden boek is dat de kaarten die over twee
pagina's heen zijn afgedrukt, in het midden dan over een breedte
van een millimeter of vijf niet of nauwelijks leesbaar zijn. Tenzij je
het boek gaat knakken, en dat zou toch zonde zijn.
Is dit nou een atlas voor de specialist? Ja en nee. De historische
hydrografische kaarten zijn mooi, maar zullen op zichzelf niet voor
een breed publiek interessant zijn. Het boek is echter een geslaagde
interessante introductie op de Nederlandse tijd in Brazilië, gelardeerd
met goed gekozen illustraties, goed vormgegeven en uitgegeven,
en ook de originele beschrijvende tekst bij de kaarten zelf is zeer de
moeite waard. Voor iedereen met een beetje historische belangstel
ling (en kartografie natuurlijk) is deze atlas een mooie aanwinst. f
Ad van der Meer
Nederlanders in het Atlantisch gebied
1600-1650
20 Geo-Info 2011-12
