WGK-studiemiddag
'Booming Amsterdam'
Verslag René van der Schans GtN
2003^2013
In 1613 werd in Amsterdam begonnen met de aanleg van het westelijk deel van de grachtengordel en de
Jordaan, de zogenaamde derde uitleg. In 1662 startte de aanleg van het oostelijk deel van die nog steeds
spectaculaire gordel, nu werelderfgoed van de Unesco. Reden genoeg om daar een fraaie tentoonstelling
aan te wijden, en ook een studiemiddag van de GIN-Werkgroep voor de Geschiedenis van de Kartografie
op 24 april 2013, in het Amsterdamse Stadsarchief.
Stad van de Gouden Eeuw;
de grachtengordel als canon
in de stadsontwikkeling van
Amsterdam 1600-1950
Pleidooi voor studie
werkkaarten
Het gebruik van kaarten bij
de i7de-eeuwse stadsuitleg
van Amsterdam
(7fTN
Geo-lnformatie Nederland
Met een half uur vertraging - door
graafwerkzaamheden was een deel van
de stroom in het Stadsarchief uitgeval
len - kon Jan Werner de ongeveer 35
deelnemers in een wat kleinere zaal
welkom heten voor de bespreking van
de vde-eeuwse stadsuitleg en van een,
bij het genoemde jubileum, verschenen
nieuw deel van 'Kaarten van Amsterdam
(1538-1865)'.
De eerste spreker was Jaap Evert Abra-
hamse, in 2010 gepromoveerd op een
diepgaande (bronnen)studie van 'De grote
uitleg van Amsterdam'(zie kader). In de
dissertatie gaat het om de stedenbouw en
in het bijzonderde bestuurlijke besluit
vorming, de kartografie is daarbij een
hulpmiddel. Spreker schetste eerst de
bevolkingsexplosie, waarbij velen buiten
de stadsvesten, langs paden in de polder
huisvesting moesten vinden. Bij de derde
uitleg vond een splitsing plaats in een
gebied voor deftige huizen langs nieuw
te graven grachten, alles volgens strenge
bouwvoorschriften als achterrooilijnen, en
een gebied, de Jordaan, voor eenvoudige
huizen en bedrijven langs de bestaande
sloten, alles wat minder geregeld.
De financiering van de aanleg (inclusief
een nieuwe vestingwal) vond voor de
grachtengordel plaats door grondverkoop
bij veiling; in de Jordaan ging het meer
om schuiven met stukjes grond van de
oude eigenaren. Openbare gebouwen
werden neergezet op moeilijk verkavel-
bare plekken. Bij de vierde uitleg, van 1662,
werd rekening gehouden met de opkomst
van de koets als statussymbool, door het
aanbrengen van een achterstraat met
koetshuizen. Rond 1672 stortte de markt
in, en werden kavels gratis uitgegeven
aan sociale instellingen, of door de stad
verhuurd als tuintjes.
De Amsterdamse uitleg diende ongetwijfeld
als voorbeeld voor plannen voor Utrecht,
Haarlem en Groningen, waarbij in de laatste
twee gevallen wel dure nieuwe wallen
werden aangelegd, maar de gronduitgifte
stagneerde. Bij het Utrechtse plan zijn er
mooie'makelaarstekeningen', maar hier
kwam verder helemaal niets van de grond.
In het midden van de 19de eeuw zijn er
plannen voor een gordel rond de stad
Amsterdam gemaakt, van Van Niftrik
(kansloos, want te ambitieus) en van Kalff
(realistisch en uitgevoerd), en zelfs rond
1948 werd er nog een plan getekend voor
een gordel met hoogbouw, als alternatief
voor het Algemeen Uitbreidingsplan van
Van Eesteren.
De grachtengordel kwam grotendeels
tot stand door uitgifte van kavels voor
eigenbouw, een proces dat nu in Almere
zelfs bij de zwakke woningmarkt nog goed
schijnt te verlopen. Spreker liet, tot slot van
zijn boeiende verhaal, ook nog een prach
tig plaatje zien van een Amsterdamse
gracht in Turkije: zie bijvoorbeeld
http://www.wijblijvenhier.nl/16454/
de-tulpenwoning/hotel-orange-county-2/.
Ik wandel toch liever langs de echte
Amsterdamse grachten.
Als tweede spreker trad op Erik Schmitz van
het Stadsarchief, door de eerste spreker in
diens voorwoord bij zijn proefschrift,zeer
geprezen om zijn kennis van het archivalische
en kartografische bronnenmateriaal. Nu, dat
bleek volkomen terecht. Aan de hand van
een groot aantal plaatjes van grootschalige
werkkaarten besprak hij verschillende kaart
typen die bij de stadsuitleg een rol speelden.
Het betoog begon met een fraaie geschil
derde trompe-l'oeil van bundeltjes gelias-
seerde archiefstukken, waaronder een kaartje,
afkomstig van de stadsthesaurie. Kaarten
vormden onderdeel van dossiers, maar helaas
zijn vele kaarten die in bewaard gebleven
stukken worden genoemd, weggegooid.
Van twaalf grote werkkaarten van de vierde
uitleg zijn er zo nog maar twee-en-een-halve
over, en er werd ook een kaart getoond die
was samengesteld uit drie brokstukken.
Rafelranden te over.
Aan bod kwamen onder meer kaarten met de
namen van de oude eigenaren, een kaart met
een militair kwetsbare plek bij de Heiligeweg,
een ophogingskaart, kaarten met inbreidin-
gen, een kaart met de door bakens in het
terrein zichtbaar gemaakte bouwblokken
(daar was ook een prent van) en gedrukte (en
met de hand verder aangevulde) uitgifte
kaartjes, waarvan soms ook nog de koper-
Geo-lnfo 2013-6 11
