Boek
Simon Garfield - Op de kaart. Hoe de wereld in kaart werd gebracht.
22
Geo-Info I 2014-2
Auteur Simon Garfield heeft zich op de geschie
denis van de kartografie gestort, en met succes.
De Nederlandse subtitel 'hoe de wereld in kaart
werd gebracht' is een duidelijker beschrijving
dan de subtitel Engelse 'why the world looks
the way it does'. In de Nederlandse vertaling van
bijna 500 pagina's neemt Garfield de lezer mee
in de ontdekkingsreis die de kartografie rijk is.
De inleiding is van de hand van Dava Sobel, Britse
wetenschapsjournalist, en die trakteert meteen
op zinsneden als 'dat kaarten het tegenoverge
stelde zijn van spam, omdat ze zich niet aan je
opdringen maar je slechts wenken' en 'Het enige
wat beter is dan een kaart is een atlas'.
Maar Garfield zelf kan er ook wat van in de
inleiding: 'Kaarten boeien ons omdat ze verhalen
vertellen' en 'Met andere woorden: kaarten zijn
een sleutel tot datgene wat ons menselijk maakt'.
Zijn opmerking dat 'de digitale revolutie meer
invloed heeft gehad op het 'kaartenvak' dan alle
innovaties in de kartografie door de eeuwen heen'
is mogelijk wat beïnvloed door de waan van de
huidige tijd. De hoofdstukken die volgen staan
enigszins in chronologische volgorde en met
titels als 'het Vinlandmysterie', 'het legendarische
Konggebergte' en 'De zwaarste reis van ter wereld
naar de laatste witte plek op de kaart' spreken ze
tot verbeelding, en stellen ze niet teleur.
Bij een boek met zo'n subtitel mag men ervan
uitgaan dat bepaalde namen niet ontbreken.
Uit de antieke oudheid zijn Ptolemeus, Erasto-
thenes en Anixamander aanwezig. Ook Blaeu,
Mercator, Ortelius, de kaart van Dr. Snow, van
Charles Booth en de London Tube Map (het blijft
wel een Engels boek) zijn van de partij. Het boek
barst van de kartografische anekdotes waardoor
een representatieve selectie kiezen zelfs lastig is.
Een poging.
Het eiland California
Een door Antonio de la Ascension gemaakte
kaart (1602-3) van de kust van Californië werd
door de Nederlanders onderschept en vond
haar weg naar London. Hoewel het daarvoor
- al 81 jaar - had vastgezeten aan het Amerikaanse
vasteland, maakte Californië zich in 1622 los door
een 'langdurig aanhoudende kartografische
beoordelingsfout': het bleef ruim twee eeuwen
lang in ieder geval kartografisch gezien een
eiland. De onderzoekers McLaughlin en Mayo
vonden in het jaar 1995, 249 afzonderlijke kaarten,
waarop Californië als eiland te bewonderen is.
De tekstuele beschrijvingen op deze kaarten over
de kwaliteit van de aangeboden kaart komen nu
in een geheel anders perspectief te staan. Aan de
California mythe kwam in 1747 per decreet van
Ferdinand VII van Spanje een einde, maar het
duurde meer dan een eeuw totdat dat wereld
wijd was doorgedrongen tot alle kaartenmakers.
Drift der kartografen
De casus Californië stond niet op zichzelf. Ook
in de negentiende eeuw was de cartografische
kennis 'voor een deel gebaseerd op niet-rationele
factoren zoals esthetiek, gewoonte [en] de drang
om witte plekken in te vullen (Bassett, Porter).
Het Konggeberte verdient een aparte vermel
ding. James Rennell verzon een bergketen in
westelijk Afrika van enkele duizenden kilometers
lang. Pas in 1889 werd de mythe doorprikt, toen
Rennell, inmiddels al gerespecteerd kartograaf in
Westminster Abbey begraven lag. Zelf verzonnen
elementen op de kaart zetten werd een kunst
op zich. De Amerikaan Benjamin Morrell hield
zijn logboek niet zo precies bij, maar droeg wel
wezenlijk bij aan de 'meer dan honderd fantasie
eilanden die blijmoedig in elke atlas hebben
rondgedobberd. In 1875 maakte Sir Frederick
Evans daaraan deels een einde: hij verwijderde
123 eilanden van de Britse marinekaarten,
die daar onder andere waren gekomen 'door
rusteloze megalomane gezagvoerders met een
hang naar onsterfelijkheid'. Die hang was ook
terug te vinden bij het noemen of hernoemen
van vers ontdekt land: James Ross vernoemde
een hele reeks eilanden naar de ambtenaren die
zijn ontdekkingsreis mogelijk hadden gemaakt.
In hedendaags perspectief zou de grootschalige
basiskaart met de naam van menig opdrachtge
ver worden verrijkt.
Over en altijd op de kaart
In het laatste deel van het boek gaat Garfield
in op GPS en de digitale wereld. Na een korte
beschouwing over de kaart en de videogame
('de stoutmoedige toekomst van de kartografie'),
beschrijft hij zijn bezoek aan het hoofdkantoor
van Google. Voor Keyhole ("sleutelgat"), het
bedrijf achter Google Earth, kwam de com
merciële doorbrak toen CNN het in 2003 voor
de verslaggeving van de Irak oorlog gebruikte.
Al snel werd de door de CIA financieel onder
steunde startup door Google overgenomen.
Deze 'allerleukste atlas aller tijden' heeft zeker de
wereld van de kartografie een immens breder
publiek gegeven. Maar Garfield staat ook stil bij
het feit dat Google niet alleen de macht heeft
om de hele wereld te laten zien, maar ook de
macht om bepaalde delen niet te laten zien (zie
ook Tubes van Andrew Blum, over het weglaten
van de Google's kantoren op de Google kaarten).
Google zou de informatievoorziening kunnen
beïnvloeden op een schaal waarvan 'de grootste
achttiende-eeuwse machtswellusteling alleen
maar had kunnen dromen'. Het volgende project
diende zich al aan: foto's binnen gebouwen via
Google ontsluiten. Maar volgens Google zou er
nog 'flink wat moeten worden onderhandeld
voordat ze foto's in particuliere huizen zouden
mogen maken.'
In het hoofdstuk 'De hersenen in kaart gebracht'
plaatst wetenschapper Richard Dawkins de kaart
in relatie tot de ontwikkeling tot Homo Sapiens.
Dawkins vraagt zich af welke revolutionaire
gebeurtenis onze hersencapaciteit zo'n sprong
vooruit heeft gegeven en hoe wij de grens tot
expansie en beschaving zijn overgestoken.
Hij vraagt zich af: "is het tekenen van kaarten er
de oorzaak van dat onze voorouders die kritieke
grens overstaken terwijl dat andere aap-achtigen
niet lukte?" Kan de kartografie een hogere plaats
op het erepodium van de ontwikkeling van de
mens verdienen?
Voor de leden van GIN is dit boek zeer geschikt
om wat verloren kennis op te halen, of om wat
weg te dromen bij de verhalen van de ontdek
kende karteerders. Of om de relatie tussen
Casablanca, Harry Potter, Churchill's Map Room,
Bellerby en Bissel-Thomas en 'Hoe de wereld
in kaart werd gebracht' te ontdekken. Dat kan
selectief bij de hoofdstukken en bij de vele
kaarten en illustraties. 'Op de kaart' is te verkrij
gen bij uw lokale bibliotheek of via uw (online)
boekhandel.
Jan Willem van Eck
Jan Willem is te bereiken via jwvaneck@gmail.com
www.uitgeverijpodium.nl/book/437/Op-de-kaart
PtEW
