Promotie Roel Nicolai
De jonge doctor na de plechtigheid, met zijn bul, begeleiders en opponenten.
48 I
Geo-Info I 2014-3
Ferjan Ormeling
Op 3 maart 2014 promoveerde in Utrecht Roel
Nicolai, 'principal technical expert in geodesy' bij
de Shell, op een proefschrift over de herkomst
van Portolaankaarten. Dat zijn de gedetailleerde
zeekaarten die door Middeleeuwse zeevaar
ders van het Middellandse Zeegebied werden
gebruikt. Tot nu toe werd door historisch karto-
grafen aangenomen dat deze kaarten door die
zeevaarders rond 1300 waren geconstrueerd op
basis van een middeling van waarnemingen van
koersen en afstanden. Nicolai heeft aangetoond
dat je met zo'n procedure nooit de nauwkeurig
heid kunt verkrijgen die deze kaarten al vanaf
het begin (de eerste dateert van eind i3e eeuw)
kenmerkten - ook al zou je over veel nauwkeuri
ger waarnemingsapparatuur kunnen beschikken
dan waarvan we nu aannemen dat die toen
beschikbaar was. Na te hebben vastgesteld met
wat voor schepen men rond 1300 voer, met welke
navigatie apparatuur en wat voor zeilschepen de
relevante eigenschappen van de Middellandse
Zee zijn, gaat hij de verschillende hypotheses over
het ontstaan van deze kaarten na. Daarbij blijkt
al gauw dat men van verkeerde veronderstel
lingen is uitgegaan. Namelijk dat de kaarten op
waarnemingen van koersen en afstanden tijdens
zeetochten zouden zijn gebaseerd, dat deze
waarnemingen zijn gemiddeld en in portolanen
(zeilaanwijzingen) opgetekend, vervolgens op
platkaarten zijn ingetekend en dat elke over
eenkomst van die kaarten met een bestaande
projectie toeval zou zijn. Al die claims worden
door Nicolai onderuit gehaald.
De conclusie van Nicolai is dat met de in de i3e
eeuw beschikbare technieken nooit de nauw
keurigheid bereikt had kunnen worden die de
Portolaankaarten hebben en dat het materiaal
dus eerder vervaardigd moet zijn, in een periode
waarin het niveau van de kennis van de geodesie
en wiskunde hoger geweest moet zijn. Waar en
wanneer is aan iemand anders om uit te zoeken.
Een hoogst opmerkelijk 'bijproduct' van het onder
zoek is dat de Portolaankaarten zijn getekend
op een projectie die zeer sterke overeenkomst
vertoont met de Mercator-projectie en dat 300 jaar
voordat de laatste werd uitgevonden. Bovendien
is duidelijk geworden dat de portolanen of zeilaan
wijzingen met koersen en afstanden gebaseerd
zijn op de Portolaankaarten en niet andersom.
Nicolai's promotor was Jan Hogendijk (hoogleraar
wiskunde, UU), copromotoren waren Peter van
der Krogt (historische kartografie) en Steven
Wepster (wiskunde). De oppositie bestond uit
geodeten, een statisticus, wetenschapshistorici en
een historisch kartograaf, afkomstig van de univer
siteiten van Delft, Nijmegen, Utrecht en Arlington
(V.S.) en van de Hydrografische Dienst.
Er zal ongetwijfeld in dit tijdschrift nog een
bespreking van het proefschrift komen van een
expert die niet zoals ik bij deze promotie betrok
ken was. Nicolai zelf heeft een uitgebreider artikel
over zijn onderzoek aan de Geo-Info redactie
toegezegd. Het ligt in de bedoeling dat later nog
een handelsuitgave zal verschijnen van het proef
schrift, dat de titel zal dragen A critical review of the
hypothesis of a medieval origin forportolan charts'.
