Studiedag oorlogskartografie
indrukwekkend
Verslag
Hoe toepasselijk was de locatie gekozen. In het enige bewaard gebleven gebouw uit de 17e eeuw in het centrum
van Rotterdam, het Schielandshuis, hield de GIN-werkgroep voor de Geschiedenis van de Kartografie op 23 april 2014
een studiedag oorlogskartografie. Boeiende sprekers spraken over de rol van kaarten in de oorlogsgeschiedenis, de
invloed van de oorlog op de kaarten en het verhaal dat oorlogskaarten ons nu nog vertellen.
10
Geo-Info I 2014-4
Frans Hogenberg, Nieuwsprent Beleg van Alkmaar, Keulen 1573-1575.
Dr. Christie Klinkert (conservator Stedelijk
Museum Alkmaar) was de eerste spreker.
'De verbeelding van het beleg van Alkmaar in
1573 in de 16de, 17de (en zelfs nog de i8de en igde)
eeuw' was haar titel. Ze promoveerde in 2009
op militaire nieuwsprenten met geografische
en narratieve lagen en dat was te merken: er
bleef weinig van over. Ook als er op staat dat
ze 'naar het leven geconterfeit' zijn kunnen
ze overgetekend zijn van oudere prenten of
kaarten. Die van het beleg van Alkmaar van
Frans Hogenberg uit Keulen was verouderd
qua stads- én aanvalsbeeld, terwijl door het
leger ingehuurde ingenieurs hem toch hun
schetsen zonden. Ook deze nieuwsprent lijkt
een snapshot, maar bevat zoals ook andere
nieuwsprenten gebeurtenissen van verschil
lende data. Zodoende komt de Spanjaard
Don Frederico er zelfs tweemaal in voor!
Van dezelfde Alkmaarse victorie - die afloop
is bekend bij 40-plussers - verschenen meer
nieuwsprenten. Fraai was ook het pronkser-
vies, gegraveerd op basis van één of meer van
die prenten. Lokale schilderijen van enkele
jaren later gaven de actuele omwalling van
1573 al beter weer. 'Ik vermoed zelfs dat de
kunstenaar een kaartmaker zal zijn geweest,
Dr. Christie Klinkert: onder de 40 en toch bekend
met Victorie van Alkmaar!
want die waren er al in Alkmaar, aldus
Klinkert. Ze toonde met vele voorbeelden
veranderingen in beeldweergaven van 1573
aan. In de nationalistische 19de eeuw werd
er zelfs volledig ingezoomd op strijders, wat
contemporaine tekenaars niet deden: de toen
verdwenen overzichtskartografie was een
drama geworden! De enthousiaste spreekster
kreeg uit de zaal nog de vraag naar Spaanse
prenten. Die zijn bij gebrek aan een 'prent-
traditie'daar niet te vinden, in tegenstelling tot
toneelstukken van het beleg.
Kruitvat Oost Europa
'Kruitvat In kaart. De Balkan 1871-1914. De opmaat
tot de Eerste Wereldoorlog In satirische, politieke,
etnografische en militaire kaartenDat was de
titel van de lezing van HarrieTeunissen (kaart-
verzameiaar met meer dan 10.000 exempla
ren). Van al de getoonde kaarttypes kwamen
vielen de etnografische het meest op, en dat
gold ook voor het aantal dat overheden met
dat thema lieten maken. Osmaanse kaarten
met moslims, christenen en joden waren er al
vanaf 1870: professioneel en wetenschappelijk.
Het deskundige verhaal belichtte dat je dan
nog naar eigen keus bijvoorbeeld bij etnogra
fische taalkaarten kunt kiezen voor moeder-,
kerk-, school- of straattalen, alnaargelang dat
uitkomt. Pure propagandakaartjes met een al
dan niet Europees Turkije waren er ook te zien.
Uit de eerste en de laatste sheet met satirische
kaarten van de Europese staten bleek dat men
ook wel door had dat het om macht ging. Een
vraag uit de zaal was in hoeverre kaarten aan
het kruitvat bijdroegen. Aanspraken dacht
men volgens Teunissen inderdaad te legitime
ren door etniciteiten te ontwerpen, al kloppen
de meeste wel, maar zijn criteria ook 'uit de
duim gezogen'. Ze waren in het voordeel van
