'Zeespiegelrijzing
ookfinancieel issue'
2015-1 I Geo-Info
25
Uitreiking van de Tienstraprijs doorMenno Tienstra aan Roel Nicoiai.
Ramon Hanssen onderstreept zijn pleidooi voor een
dynamische digital eievation-modei.
Vervolgens mocht de winnaar ook op deze plaats
zijn onderzoek presenteren. Zoals bekend is uit
nummer 2014-3 van dit tijdschrift promoveerde
de geodeet Roel Nicoiai in Utrecht op'A critical
review of the hypothesisofa medieval origin for
portolan charts'. Zoals ook bekend is zou na zijn
boeiende uitleg in het Nederlands de oorsprong
van de portolaankaarten nog een geodetisch,
kartografisch en historisch raadsel blijven. ('Ik kan
alleen vertellen waar de kaarten niét vandaan
komen.') Hij zette in Den Bosch, net zoals eerder
op de DHC-donateursdag in Rotterdam, eerst
recht niet gesuggereerd te hebben dat de aarde
voor de middeleeuwers plat was. Het misverstand
kwam door een uitspraak van een NRC-journalist.
Al sinds de calculerende Grieken geloofde men
dat de aarde als volmaakte schepping bol moest
zijn, maar wist niet hoe dat kwam en in een kaart
verwerkt moest worden. De eerste door Nicoiai
getoonde haast kerkelijke Hereford Mappa Mundi
van 1300 met Jeruzalem in het midden was dan
ook'een kaart voor zondaren, niet voor geodeten'.
Tienstraprijs
De Nederlandse Commissie voor Geodesie (dé
NCG) heeftin 1998 de Prof.J.M.Tienstra Onder-
zoeksprijs ingesteld en hét NCG zet deze twee
jaarlijkse traditie voort. Zoon dr.ir. Menno Tienstra
verzorgde opnieuw de uitreiking. Naast de
chegue was dat trouwens geen Delftsblauw bord
meer, maar een andere prijstrofee. Doel van de
prijs is het bevorderen en zichtbaar maken van
het onderzoekin Nederland op het terrein van
de geo-informatie en de geodesie. Er waren drie
genomineerden: de doctores Jellema, Slobbe en
Nicoiai, met, naarTienstrazei,samen meerdan
duizend pagina's aan proefschrift. Nicoiai werd
de winnaar (en hoewel Tienstra dit lang geheim
hield, werd dat achter zijn rug al verklapt door
een geprojecteerde sheet.)
(Extra ten opzichte van de lezing in Rotterdam
was nog dat Nicoiai duidde op het op deze kaart
aangegeven paadje in de Rode Zee, herinnerend
aan Mozes'doortocht met het volk Israël op weg
naar het beloofde land.)
Daarna verschenen plots de geometrische
portolaankaarten, opvallend door de grote nauw
keurigheid van de weergegeven kustlijnen van de
Middellandse Zee, die bijna even gedetailleerd zijn
als die op moderne kaarten ofsatellietbeelden.
Het woord portolaan komt van portolani, dat
zoiets als gids of routebeschrijving naar havens
betekent en is afgeleid van het Latijnse portus,
haven. De oorspronkelijke portolani waren geen
kaarten, maar geschriften waarin de verzamelde
kennis van de zeelui over havens, afstanden, rich
tingen en zeilaanwijzingen waren opgenomen.
Nicoiai legde HR-scans van portolaankaarten over
digitale Mercatorkaarten. Geodetisch gezien valt
als eerste ongerijmde aspect op dat de gehele
kaarten, niet groter dan lamshuiden, beter zijn dan
de details erop. (Overdrijving van kustelementen
is bewust en verklaarbaar vanwege hun visuele
navigatie.) Wat heette de'consensusmening'over
de portolaankaarten haalde Nicoiai onderuit
na kartometrische analyses met ook kleinste
kwadratenvereffeningen. Ze bleken niet primitief
en projectieloos, gebaseerd op een vlakke-
aardemethode, maar geodetisch geconstrueerd.
Zijn aanleiding tot de studie was al dat hij als
geodeet de consensus raar vond, dat portolaan-
kaartbeelden op mercatorkaartbeelden leken,
omdat de kromming in het Middellandse Zee
gebied verwaarloosbaar zou zijn. Hetzelfde gold
overigens voor een verondersteld gemeenschap
pelijk corpus voor navigatiegegevens. Politiek en
logistiek toen onmogelijk!
De kaarten zijn geen middeleeuwse creatie, maar
wat dan wel? Bedrog is onmogelijk, gezien het
bestaan van honderden exemplaren op origineel
materiaal. Moe werd Nicoiai na de publiciteit over
de promotie van suggestieve mails van lezers van
het boek'1421. Het jaar waarin China de Nieuwe
Wereld ontdekte'van Gavin Menzies. De enige
onbewezen hypothese lijkt een oorsprong in de
Grieks-Romeinse oudheid te zijn. De'jonge'doctor
kon dan ook niet nalaten een sheet met het Antiky-
thera-mechanisme (140-80 v. Chr.) te tonen. Het is
een analoge computer die in 1901 uit een gezonken
schip werd opgedoken, in de buurt van het Griekse
eiland met die naam. Het apparaat met bronzen
tandwielen is te zien in het Nationaal Archeologisch
Museum vanAtheneen bleekgebruiktte kunnen
worden om ingewikkelde astronomische tijdsbe
rekeningen mee uit te voeren. Hier blijkt uit dat de
Grieken veel konden, al is dat nog geen aanwijzing
voor een terrestrisch netwerk rond de Middellandse
Zee.Wanneer het in nummer 2014-3 toegezegde
uitgebreidere artikel volgt is nog onbekend, maar
medio april verschijnt er eerst een handelsuitgave
van het proefschrift. Ookextra ten opzichte van
de eerdere presentatie was de kritiek dat in het
Maritiem Museum in Amsterdam nog steeds staat
aangegeven dat portolaankaarten projectieloos
zoudenzijn...
Adri den Boer
