rten vandaan?
THEMA
2015-4 I Geo-Info 37
Tramontana
Mezzodi
Qreco
Levante
Tonente
Cjar&ino
Sirrocco
tMaestro
heilige Jeruzalem. Het waren kaarten voor zonda
ren, niet voor geografen. Ze waren niet bedoeld
om afstanden te meten of om plaatsen in hun
juiste relatieve locaties weer te geven. Overigens
was men er in de Middeleeuwen wel degelijk van
overtuigd dat de aarde bolvormig was, maar men
wist niet hoe dat op een kaart weer te geven.
Het contrast van portolaankaarten met deze map-
pae mundi kan niet groter zijn. Portolaankaarten
zijn de eerste op schaal getekende kaarten na die
van Claudius Ptolemeus uit de late oudheid, maar
ze zijn veel nauwkeuriger dan de Ptolemeische
kaarten. Ze doen uitgesproken modern aan,
maar het meest opmerkelijke kenmerk is dat ze
lijken te zijn getekend op de Mercatorprojectie.
Dat is ongerijmd, omdat deze projectie pas in
1569 door Gerardus Mercator is geïntroduceerd.
Portolaankaarten vertegenwoordigen bovendien
een nieuw genre kaart, de zeekaart, en het is
verbazend dat deze kaarten geen aanwijsbaar
ontwikkelingstraject hebben en verschijnen in het
milieu van de maritieme handel in plaats van de
wereld van de geestelijke intellectuele elite.
Behalve hun ondergewaardeerde belang voor
de geschiedenis van de kartografie vertegen
woordigen ze een historisch, kartografisch en
geodetisch raadsel dat niemand tot dusverre
heeft weten op te lossen. Er zijn volop geruststel
lende en zelfverzekerde claims van historisch
kartografen en historici dat deze kaarten goed te
verklaren zijn als producten van middeleeuwse
inventiviteit. Niets is echter minder waar. De
oorsprong van portolaankaarten is een volstrekt
raadsel, zoals duidelijk wordt aan eenieder die
iets dieper graaft. Zo beschrijft Tony Campbell,
de Britse deskundige op het gebied van porto
laankaarten al in 1987 de situatie als volgt:
"Van de onderzoeksproblemen rond portolaankaar
ten is die van hun oorsprong misschien de meest
weerbarstigeOndanks de duizenden geleerde
woorden die aan dit onderwerp zijn besteed, zijn
de meeste hypothesen over de oorsprong van
portolaankaarten slechts hypothesen. Door het
ontbreken van onderbouwende feiten lijken zij eerder
op scheppingsmythes dan verklaringen."
Sinds 1987 zijn geen wezenlijk nieuwe inzichten
toegevoegd, tot mijn doctoraal onderzoek.
Het is overigens niet zo verwonderlijk dat
historici and historisch kartografen zo eendui
dig zijn in hun standpunt dat de oorsprong
van deze kaarten in de Middeleeuwen moet
worden gezocht. Er zijn namelijk al helemaal
geen aanwijzingen voor een Grieks-Romeinse
of een Byzantijnse oorsprong. Ook een
mogelijke oorsprong in de, in wetenschap
pelijk opzicht, toentertijd meer geavanceerde
Arabisch-Islamitische cultuur is buitengewoon
onwaarschijnlijk. Noch informatie uit externe
bronnen, noch de kaarten zelf geven aan
leiding tot dergelijke oorspronghypotheses.
Door dit eliminatieproces blijft eigenlijk alleen
een middeleeuws-Europese oorsprong over.
Om dat aannemelijk te maken worden echter
een aantal feiten 'omgebogen': de nauwkeu
righeid van portolaankaarten wordt in het
algemeen gebagatelliseerd en de aantoonbare
gelijkenis met de Mercatorprojectie wordt
afgedaan als toeval; een onbedoeld bijproduct
van de eenvoudige karteringsmethode die
gebaseerd is op een platte aarde. Dat klinkt een
geodeet, die al vroeg in zijn professionele leven
heeft geleerd dat het maken van nauwkeurige
kaarten niet zo eenvoudig is, vreemd in de oren
en in mijn geval heeft dat geleid tot een docto
raal onderzoek met opzienbarende conclusies.
De merkwaardigheid
van portolaankaarten
Portolaankaarten zijn handgetekende kaarten
op velijn, een fijne kwaliteit perkament. De afme
tingen van de kaart worden meestal bepaald
door de beschikbare huid, typisch 100 bij 75 cm.
Hun schaal is daarom ongeveer 1:5,5 miljoen.
Vaak is de nek van het dier nog goed zichtbaar.
De vroegste portolaankaarten, die het onder
werp vormden van mijn onderzoek, geven de
Middellandse Zee en de Zwarte Zee weer met
een opmerkelijke nauwkeurigheid en vaak ook
de Atlantische kust van Kaap Draa in Marokko tot
en met de Engelse zuidkust. Ook de Noord
zee en de Oostzee worden soms afgebeeld,
maar deze gebieden missen het detail en het
realisme van het eerder genoemde kerngebied.
De oudste nog bestaande portolaankaart, de
Carte Pisane, dateert vermoedelijk uit het einde
van de 13e eeuw. Opvallend aan portolaankaar
ten zijn de ogenschijnlijk kris-kras over de kaart
lopende rechte lijnen, die bij nader onderzoek
Figuur 2 - Windroos met de acht middeleeuwse hoofdwindrichtingen.
