IMY
38 I
Geo-Info 1 2015-4
een ingenieus patroon vormen dat de windroos
wordt genoemd. Door middel van zestien
regelmatig verdeelde punten op een cirkel kun
nen tweeëndertig richtingen worden getekend,
die door zeelui werden gebruikt om een koers
uit te zetten (zie Figuur 2). Kleurencodering werd
gebruikt om de identificatie van de juiste lijn
gemakkelijker te maken. De windroos was een
kenmerkend element van zeekaarten tot ver in
de 18e eeuw. Portolaankaarten ontstegen snel
het maritieme milieu en werden verzamel- of
prestigeobjecten voor rijke kooplieden en prin
sen. Deze kaarten waren vaak prachtig versierd
met bladgoud en kleurige wimpels en illustra
ties, in tegenstelling tot de oorspronkelijke sober
uitgevoerde gebruikskaarten die puur voor
navigatie waren bedoeld. Kartografische details
in het binnenland ontbreken ofwel volledig of
zijn gebaseerd op gissingen van de kartograaf,
bijvoorbeeld over de locaties van gebergten en
de loop van rivieren.
Niet alleen hun plotselinge verschijnen is
opmerkelijk, maar ook het feit dat ze vrijwel
meteen hun definitieve kartografische vorm
hebben. Er is geen ontwikkelingspad bekend
dat licht hadden kunnen werpen op de vraag
hoe deze kaarten geconstrueerd zijn en hoe ze
aan hun hoge nauwkeurigheid komen, noch
zijn er voorlopers van portolaankaarten aan te
wijzen. Ze verschijnen schijnbaar uit het niets.
Het is al even vreemd dat de kustlijnen op
portolaankaarten nauwelijks verder evolueren,
terwijl de kaarten toch ook een aantal duidelijke
tekortkomingen bezitten. Zo zijn er regionale
schaal- en oriënteringsverschillen, die weliswaar
van kaart tot kaart enigszins variëren, maar die
niet in de loop van de tijd worden verbeterd
of geëlimineerd. Andere tekortkomingen
betreffen hardnekkige fouten in de details
van de kustlijnen. Dit is vreemd, want als de
middeleeuwse makers in staat waren zulke
nauwkeurige kaarten te maken, waarom waren
ze dan niet in staat of bereid om deze duidelijke
tekortkomingen op te lossen?
Consensus onder deskundigen
Ondanks de grote verscheidenheid aan hypo
thesen die de oorsprong en constructieme
thode van de kaarten proberen te verklaren zijn
deskundigen het grotendeels eens over een
aantal zaken. Zo is er unanieme overeenstem
ming over de aanname dat portolaankaarten
gebaseerd zijn op metingen door middel
eeuwse Europese zeelieden in plaats van op
een mentaal model van de wereld. Het verschij
nen van portolaankaarten valt namelijk samen
met de opkomst van de Italiaanse stadstaten,
die in de elfde eeuw de maritieme dominatie
van de moslims op de Middellandse Zee bra
ken. Dat maakte zeehandel met Byzantium en
de Levant mogelijk of veel gemakkelijker, waar
door een periode van toenemende Europese
welvaart aanbrak (de ruimte ontbreekt voor een
genuanceerdere beschrijving).
Vrijwel unaniem wordt aangenomen dat
Italiaanse, Catalaanse en Provencaalse schepen
kris-kras de Middellandse Zee bevoeren,
daarbij nauwkeurig en kwantitatief navigeer
den en van elke bevaren route de gemiddelde
koers en gevaren afstand vastlegden. Het
kaartbeeld van portolaankaarten is ongeveer
negen graden tegen de klok in gedraaid ten
opzichte van het ware noorden. Algemeen
wordt aangenomen dat dit overeenkomt met
de gemiddelde magnetische declinatie in de
i3e-eeuwse Middellandse Zee en dat heeft
vele onderzoekers ervan overtuigd dat de kus
ten van deze zee zijn opgemeten met behulp
van het magnetisch kompas. Het verschijnsel
magnetische declinatie was in die tijd namelijk
nog niet bekend. De metingen van vele sche
pen tussen vele punten langs de kust zouden
vervolgens centraal zijn verzameld waarbij
gemiddelden van elk richting-afstandspaar
zouden zijn berekend, of "geleidelijk aan
betere schattingen beschikbaar kwamen",
zoals dat vaak in de onderzoeksliteratuur
wordt omschreven. Dit zou tenslotte een
corpus van geometrische gegevens hebben
opgeleverd van een voldoende nauwkeurig
heid voor het tekenen van portolaankaarten.
Het construeren van een kaart uit dit veronder
stelde corpus van richtingen en afstanden kan
alleen gebeurd zijn door de aarde als vlak te
beschouwen. Kaartprojecties waren in de Euro
pese middeleeuwen vrijwel onbekend en kennis
over het corrigeren van meetgegevens om die
op een juiste wijze in het kaartvlak te verwerken
daarom ook niet. Portolaankaarten worden dan
ook unaniem door onderzoekers beschreven als
"projectieloos". Dit wordt algemeen gerechtvaar
digd met de geruststellende verzekering dat dat
de effecten van de aardkromming in zo'n klein
gebied als de Middellandse Zee verwaarloosbaar
zijn. De gelijkenis van de kaarten met de Merca-
torprojectie wordt unaniem beschouwd als een
onbedoeld bijproduct van deze platte-aarde-
kartering. De schaalverschillen tussen de diverse
deelgebieden van een portolaankaart worden
verklaard door aan te nemen dat elk deelbas-
sin van de Middellandse Zee eerst afzonderlijk
is gekarteerd, waarna een mozaïek van deze
deelkaarten zou zijn gemaakt.
Nauwkeurigheid
U zult als lezer inmiddels nieuwsgierig zijn
geworden hoe nauwkeurig portolaankaarten
nu eigenlijk zijn. Om te beginnen moet ik
duidelijk maken dat de nauwkeurigheid van
portolaankaarten kan worden gemeten juist
vanwege de goede overeenkomst met de
Mercatorprojectie. Dat maakt het namelijk
mogelijk de verschillen te meten tussen de
locaties van herkenbare punten ('paspunten')
op een portolaankaart en de locaties van cor
responderende punten op een referentiekaart.
De gemiddelde kwadratische puntfout is dan
een maat voor de kaartnauwkeurigheid. Dan
moeten we echter wel zeker weten dat een
portolaankaart op de Mercatorprojectie is
weergegeven. Gelukkig is er bestaand onder
zoek dat dit aantoont, maar bovendien ik heb
in mijn onderzoek andere kandidaatprojecties
uitgeprobeerd. De Mercatorprojectie komt
daaruit naar voren als de meest waarschijnlijke.
In totaal heb ik vijf portolaankaarten onder
zocht, die aan de volgende criteria voldoen:
de kwaliteit moet goed genoeg zijn voor het
onderzoek, de kaarten moeten zo oud moge
lijk zijn en ze moeten de volledige Middel
landse Zee en Zwarte Zee weergeven. Vier van
de onderzochte kaarten zijn van voor 1350; de
vijfde, uit 1466, is toegevoegd ter vergelijking.
Kaartnaam
Kartograaf
Datum
Eigenaar
Aantal
paspunten
Carte Pisane
Anoniem (Genua?)
Eind 13e eeuw
Bibliothèque nationale
de France, Parijs
444
Ricc 3827
Anoniem (Genua?)
1300-1325
Bibliotheca
Riccardiana, Florence
1015
Dulcert 1339
Angelino Dulcert
1339
BnF, Parijs
836
Ristow- Skelton
No 3 (RS-3)
Anoniem (Genua?)
1325-1350
Library of Congress,
Washington, VS
742
Roselli 1466
Petrus Roselli
1466
James Ford Bell Library,
Minneapolis, VS
860
De vijf onderzochte portolaankaarten.
