Historische Franse kaarten
In het jaar 1747 gaf de Franse
koning Lodewijk XV aan de
kartograaf César-Frangois
Cassini de Thury bevel een kaart
van Frankrijk te vervaardigen,
gebruikmakend van de nieuwe
revolutionaire techniek van de
triangulatie. Cassini (de kleinzoon
van de astronoom die een aantal
manen van Saturnus ontdekte en
de onderverdeling van de ringen
van die planeet die zijn naam
dragen) deelde daartoe het land
op in 180 rechthoeken van elk
80 bij 50 kilometer, en begon met
de opname van een kaart op de
schaal 1: 86.400.
-
*4
10
Geo-Info I 2015-6
Door Ferjan Ormeling
Aldus begon één van de belangrijkste gebeur
tenissen in de geschiedenis van de kaart
vervaardiging. Het duurde meer dan 50 jaar
voordat de kaart voltooid was door 4 generaties
van de Cassini-familie. Het kaartwerk dat hier
het resultaat van was staat bekend als de Kaart
van Cassini. Deze bestond uit 180 kaartbladen
die Frankrijk weergaven in een mate van detail
die tot dan toe zijn gelijke niet kende, en die tot
op heden wordt bewonderd.
De kartografen van tegenwoordig hebben van
uit een andere invalshoek belangstelling voor
de kaart van Cassini, en wel omdat deze hen
kan helpen bij het beantwoorden van steeds
belangrijker vraagstukken op het gebied van de
stedelijke planning. Het betreft hier vragen als:
hoe verandert een wegennetwerk in de tijd?
En: welke invloed heeft die verandering op het
urbanisatieproces? Omdat de kaart van Cassini
ons in staat stelt het wegennetwerk van toen
direct met het huidige te vergelijken biedt de
kaart een unieke mogelijkheid om die vragen te
beantwoorden.
Maar er is een probleem: hoe kan je een kaart
die meer dan 200 jaar oud is zo digitaliseren
dat je hem met modern kaartmateriaal kunt
vergelijken? Dat is uitgezocht door Julien
Perret en zijn collega's op het Franse Institut
Géographique National (IGN) in Parijs.
Digitaliseertechnieken hebben het onderzoek
naar veel soorten historische documenten op
zijn kop gezet. Kaarten bieden daarbij echter
bijzondere uitdagingen. Één van de daarbij voor
komende problemen is dat ze door het verou
deringsproces fysiek vervormd raken, omdat het
papier in verschillende richtingen kan uitzetten
en ook door vouwen. Bij elk digitaliseerproces
moet daar rekening mee worden gehouden.
Een ander probleem is dat de 180 bladen van
de kaart op verschillende tijdstippen en met
verschillende maten van detaillering werden ver
vaardigd. Bovendien was de kaart niet opgezet
als een wegenkaart. Wegen breken aan de rand
van de steden af, en er wordt niet getoond hoe
ze binnen de stad aan elkaar verbonden zijn.
waarschijnlijke verloop van een wegennetwerk
binnen een stad voorspelt, wanneer dit niet
wordt weergegeven. Daarnaast ontwikkelden
ze automatische testmethoden waarmee ze
konden nagaan hoe realistisch de netwerken
waren. De knooppunten in een wegennetwerk
moeten namelijk (bijna) allemaal met elkaar
verbonden zijn, omdat niet verbonden punten
in feite 'eilanden'zouden vormen. Het resultaat
van het onderzoek naar de grootte en de
verdeling van de verbindingen in het netwerk is
daarmee een indicatie van de mate van realiteit
van het resultaat.
Die procedure toont aan dat de grote meer
derheid van de wegen in de gedigitaliseerde
kaarten één enkel netwerk vormde. Wel waren
er ook geïsoleerde netwerken in de kaart, maar
die correspondeerden met ook in werkelijkheid
geïsoleerde gebieden zoals het eiland Jersey, of
binnen grote boscomplexen gelegen, niet met
doorgaande wegen verbonden, voetpaden.
De uit deze digitalisering resulterende kaart toont
het Franse wegennetwerk in de tweede helft van
de 18e eeuw.
Deze kaart zou een breed scala van weten
schappers moeten interesseren, en vooral
stadsplanologen zouden hiermee onderzoek
kunnen doen naar de manier waarop wegen
netwerken de spreiding van grote en kleine
steden hebben beïnvloed. Netwerkonderzoe
kers hebben goede data nodig om de kenmer
kende eigenschappen van de ontwikkeling
van netwerken in de werkelijkheid te kunnen
begrijpen. En natuurlijk hebben historici met dit
bestand een nieuwe manier gekregen om de
geografie van een gebied in die periode te kun
nen onderzoeken. Degedigitaliseerde kaarten
zijn toegankelijk via de website [1].
Links
[1] Gedigitaliseerde kaarten: http://bit.ly/1NQ2n3q.
Om die problemen op te lossen hebben Perret
en zijn collega's op verschillende momenten
getekende kaartversies van dezelfde gebieden
met elkaar vergeleken, om potentiële vervormin
gen zoveel mogelijk tegen te gaan. Ze ontwik
kelden ook een programma dat het meest
Ferjan Ormeling is emeritus
hoogleraar kartografie en als
onderzoeker betrokken bij het
UvA Explokart onderzoekproject
Ferjan is te bereiken via
f.j.ormeling@uva.nl
