atlassen als
te ordenen
middel
2015-6 I Geo-Info
47
eisen voldoen, betreffende schaal en mate
van generalisatie, om ervoor te zorgen dat
hun combinatie zinvol en effectief is. Atlassen
vormen een manier om ruimtelijke kennis te
ordenen, maar zijn ook altijd gebaseerd op
bepaalde opvattingen over de wereld.
De atlas als reactie op informatie
revoluties
Tijdens een aantal stadia in de geschiedenis
zijn atlastypen ontstaan als antwoord op de
maatschappelijke behoefte om een plotse
ling toegenomen hoeveelheid geografische
kennis duidelijk te kunnen presenteren, ten
behoeve van een overzicht. Kaarten hebben
daarbij de unieke eigenschap dat ze ruim
telijke relaties kunnen aangeven tussen de
op de kaarten weergegeven objecten. In de
tijd van Ptolemaeus vervaardigde Griekse
geleerden voor de eerste keer overzichten van
de beschikbare geografische kennis, en voor
Ptolemaeus vormde het de efficiëntste manier
om dat door middel van lijsten van objecten
met hun coördinaten en kaarten te doen.
De volgende geo-informatierevolutie had
plaats in het tijdperk van de ontdekkingen,
toen er nieuw-ontdekte werelden ingepast
moesten worden in de bekende wereld, en
het kartografische antwoord op die uitdaging
vormden de wereldatlassen van Ortelius (1570)
en Mercator (1595). De derde geo-informatie-
revolutie had plaats in de i9e eeuw, en kwam
door de systematische verzameling van
fysisch-geografische en statistische gegevens,
vooral in centraal-geregeerde staten. De reac
tie op die uitdaging waren de nationale
atlassen. We zitten nu middenin de laatste
geo-informatie revolutie, en ons antwoord op
de huidige stortvloed van ruimtelijke data ligt
o.a. in de vervaardiging van digitale, vaak Web
atlassen. Maar al die verschillende typen atlas
sen pakken terug naar het eerste model en de
standaard, ontwikkeld door Ptolemaeus.
De bijdragen van Ptolemaeus
op kartografisch gebied
Het geografische handboek van Ptolemaeus
(hij heeft ook een werk over de astronomie
geschreven) bestaat uit een gids voor het
tekenen van kaarten volgens verschillende
projecties, een lange lijst van plaatsen met
Figuur 2 - Ptolemaeus'overzichtskaart van de bekende wereld in kegelprojectie.
hun coördinaten en, hoogst waarschijnlijk, uit
kaarten waarop die plaatsen zijn ingetekend.
Onder de bijdragen van Ptolemaeus op het
gebied van geografie en kartografie moeten
we in de eerste plaats zijn uniforme coördina
tensysteem van lengte en breedte noemen,
waarmee hij de locatie van objecten aangaf.
Dat was nog niet eerder gebeurd; zijn voor
ganger en voorbeeld Marinus van Tyrus was
nog niet verder gekomen dan het aangeven
van alle plaatsen die op eenzelfde breedte of
op eenzelfde lengte lagen. In figuur 1 staan ze
samen als het ware als kariatiden het gebouw
van de geografie te schragen, op het titelblad
van de eerste complete uitgave van Mercator's
wereldatlas van 1595.
De tweede bijdrage van Ptolemaeus bestaat
uit zijn compilatie-arbeid. Hij paste de
onnauwkeurige en vaak tegenstrijdige plaats
en richtingsgegevens die vermeld waren in
reisbeschrijvingen aan bij het kleine aantal aan
de hand van astronomische plaatsbepalingen
vastgestelde locaties. Dat compilatiewerk
leidde tot zijn lijst van plaatsen, een lijst van
zo'n 10.000 objecten met hun geografische
lengte en breedte. Ook Marinus van Tyrus
had een dergelijke lijst gemaakt, maar de
coördinaten ontbraken daar. In zijn hand
boek benadrukt Ptolemaeus het belang van
een overzichtelijke en gebruiksvriendelijke
presentatie van informatie, ofwel het belang
van de 'usability', om in ons moderne jargon
te spreken. Hij klaagt er daar over dat men bij
Marinus zijn hele werk moet doorwerken om
zowel de lengte- en breedte-opgaven van een
plaats bij elkaar te zoeken.
Ptolemaeus geeft de constructieprincipes van
de projecties van drie nieuwe wereldkaarten;
de belangrijkste daarvan is een eenvoudige
kegelprojectie waarmee de extreme verteke
ning op hogere breedten wordt voorkomen
(zie figuur 2). Het is deze projectie die in de
meeste manuscriptversies van zijn werk is
overgenomen.
Voor mij vormt de onderverdeling van de
bekende wereld in een aantal apart gekar
teerde regio's de belangrijkste bijdrage van
Ptolemaeus. Hij kiest bij de weergave daarvan
voor de rechthoekige cylinderprojectie die
Eratosthenes ontwikkelde. Hij gaf de bekende
wereld weer op 26 kaartbladen, wier schaal hij
aanpaste aan de hoeveelheid informatie die hij
erop kwijt moet kunnen. De objecten die op
die deelbladen thuishoorden werden zowel
