52
Geo-Info I 2015-6
Figuur 14 - Illustratie uit Mercator's boekje over het juiste handschrift (1540).
Figuur 15 - Titelpagina van Ottens' Atlas (1725), gegraveerd door Zacharias Webber en eerder gebruikt
voor Moses Pitt's English Atlas uit 1680.
kartografen. Mercator gebruikte voor beide
bovenstaande uitgaven zeker de aanpassing
van Ortelius van Ptolemaeus' plaatsnamenlijs
ten, die hij bij de Latijnse versie van zijn atlas
voegde als Nomenclator Ptolemaicus (zie figuur
12), een lijst van alle toponiemen in de teksten
en kaarten van Ptolemaeus, met hun moderne
equivalenten. Een aantal jaren later (1605)
zullen Jodocus Hondius en Cornelis Claesz
een tweetalige, Grieks-Latijnse uitgave van
Ptolemaeus' handboek uitbrengen, waarin de
door Mercator geproduceerde Latijnse versie
met een Griekse versie van Petrus Montanus
is aangevuld (figuur 13). Zo produceerden
Nederlandse kartografen hun werken in een
constante dialoog met Ptolemaeus.
Usability of gebruiksvriendelijkheid
Het usability-aspect, de gebruikersvriendelijk
heid, waar Ptolemaeus ook al naar gestreefd
had, werd verder verbeterd door de superieure
beschrifting van Mercator's atlassen. Mercator
had al eerder een boekje geschreven over het
juiste handschrift (figuur 14, Mercator, 1540), en
hij leverde het onomstotelijke bewijs dat het
cursieve schrift ideaal was voor de kaartbe-
schrifting (Engelhart Brand 1954).
Door de aanpassing van de inhoud, het formaat
en de vorm van atlassen aan de functies die
ze verondersteld werden te vervullen, pasten
Nederlandse kartografen de concepten van de
usability verder toe. Daarbij differentieerden
ze tussen land- en zeeatlassen, tussen grote
folio-atlassen voor de rijken en zakatlassen voor
degenen met meer bescheiden middelen. Maar
het blijft de door Ptolemaeus verschafte formule
die de atlas in staat stelde nieuwe werelden in te
passen en nieuwe functies te vervullen.
Hoezeer de Nederlandse kartografen zich
schatplichtig achtten aan de Griekse oudheid,
tot in de 18e eeuw toe, blijkt uit de titelpagina
van de door Ottens in 1725 uitgegeven atlas:
(figuur 15). Hier dicteren de zeegod Poseidon
met zijn drietand en de aardgodin Cybele met
haar leeuw en steden-haartooi aan Clio wat ze
moet opschrijven over de aarde. Clio heeft hier,
in de gestalte van Geografia, haar lier ingeruild
voor meetapparatuur, terwijl de titaan Atlas
erbij staat, gebukt onder het hemelgewelf
(Bischoff 2015). Voor het 18e-eeuwse koperspu-
bliek waren dit nog vertrouwde zinnebeelden.
Bronnen
Bischoff, Michael (2015) Zinnebeelden op titelpagina's van
vroegmoderne atlassen. Caert-Thresoor vol 34-1, pp 3-13.
Engelhart, Ben Chris Brand (1954) Naar beter handschrift.
Oudenbosch: Uitg. Parcival.
-Linteratlas. Les ressources du Québec et du Canada. Centre
éducatif et culturel, Montréal 1986
-Livieratos, Evangelos, Chrysoula Boutoura en Myron Myridis
(1994) Neos scholikos atlantas tis Elladas. Thessaloniki: Rekos.
-Livieratos, Evangelos, Chrysoula Boutoura en Myron Myridis
(2000) Neos scholikos atlantas tis Europis. Thessaloniki: Rekos.
-Mercator, Gerard (1540) Literarum latinarum, quas italicas,
cursoriasque vocant, scribendarum ratio. Leuven: Rutgerus
Rescius
-Mercator, Gerard (1572) AtlasEuropae. Duisburg.
-Mercator, Gerard (1578) Tabulae Geographicae C. Ptolemaei
ad mentem autoris restitutae et emendatae. Duisburg.
-Mercator, Gerard (1584) Cl. PtolemaeiAlexandriniGeographiae
libri octo recogniti iam et diligenteremendaticum tabulis geo-
graphicis ad mentem auctoris restitutis ac emendatis. Duisburg.
-Mercator, Gerard (1595) Atlantis pars altera. Geographia nova
totius mundi. Duisburg.
-Mercator, Gerard en Petrus Montanus (1605) Claudii Ptole-
maei Alexandrini Geographiae libri octo Graeco-Latini. Uitge
geven door Jodocus Hondius en Cornelisz Claesz, Amster
dam.
-Ortelius, Abraham (1570) Theatrum orbis terrarum. Antwer
pen: Plantijn.
-Ortelius, Abraham (1584) Nomenclator Ptolemaicus. Ant
werpen: Plantijn.
-Ottens, Reinier en Josua (ca. 1725) Atlas major, cum genera
les omnium totius orbis tabulas geographicas continens,
vol. 1. Amsterdam.
-Ptolemaeus, Claudius (ca. 160) Geographia. Alexandrië.
-Stückelberger, Alfred und Gerd GraBhoff (2006) Ptolemaios
Handbuch derGeographie. Basel: Schwabe Verlag.
-VanderMaelen, Philippe (1827) Atlas Universe!Brussel.
-Waghenaer, Lucas Janszoon (1584) Spieghel der Zeevaert.
Leiden: Plantijn
-Wytfliet, Cornelis (1597) Descriptionis Ptoie.maic.ae. augmen-
tum. Leuven: Johannes Bogaard.
first gazetteer- he also provided the tools for
georeferencing, and thus for ordering geospa-
tial data. He was able to produce this gazetteer
through his compilation work, matching
distances between towns from travel reports
with the few known astronomical positions.
The article describes how in the 16th century
Netherlands this Ptolemaic legacy was gradu
ally mastered, first through editing Greek and
Latin editions of Ptolemy's geography manual,
reconstructing and publishing his maps,
producing concordances between the names
in Ptolemy's gazetteer and modern names, and
finally by substituting Ptolemy's mapping of
the known world in Antiquity by an updated
version, culminated in Mercator's atlas (1595),
which, however, conceptually did not surpass
its model.
Abstract
With his geography manual Geographia, Clau
dius Ptolemy not only produced the first atlas
as a systematic map coverage of the known
world. Through his introduction of coordinate
pairs for topographical objects, both rendered
in these maps and in lists - thus producing the
Ferjan Ormeling is emeritus
hoogleraar kartografie en als
onderzoeker betrokken bij het
UvA Explokart onderzoekproject
Ferjan is te bereiken via
f.j.ormeling@uva.nl
Tknrfuict'
<} ègm.
Be-ju amfnhcnpo oSmu.
