Jansoniuslezing 2017: de Noord
Hollandse kartografenschool
eeii
EARLY DUTCH
MARITIME CARTOGRAPHY
Verslag
De jaarlijkse Jansoniuslezing, waarmee de Explokart onderzoeksgroep van de Afdeling Bijzondere Collecties
van de Universiteit van Amsterdam zich elk jaar presenteert, werd op 27 januari 2017 gehouden door
Günter Schilder, emeritus hoogleraar historische kartografie. Zijn onderwerp was de Noord-Hollandse
kartografenschool, een verzamelnaam voor de kartografen uit de streek tussen Enkhuizen en Edam die
van 1580-1620 zeekaarten vervaardigden. Schilder heeft over dat onderwerp een monografie geschreven,
EarlyDutch Maritime Cartography, die ook bij deze bijeenkomst werd gepresenteerd.
1 Mttila 1
34
Geo-Info I 2017-1
CfiiauT SthUik-f
'Ijlt.1 NtJJtli I lulliiiul Srhnnl uf Carlo^raphy (V. 158M c. tlS20)
m
rf*PL,
De groep kartografen uit Noord-Holland bestond
in de eerste plaats uit Lucas Jansz. Waghenaer,
die met zijn Spieghel der Zeevaert (1584), Thre-
soor der Zeevaert (1592) en Enkhuizer Zeecaert-
boeck (1599) geschiedenis schreef - zijn werken
werden overal in Europa vertaald en nagevolgd.
Misschien minder belangrijk, maar zeker zo
indrukwekkend kaartmateriaal werd vervaardigd
door Cornelis Doedsz., Evert Gijsbertsz., Harmen
en Marten Jansz., Claes Pietersz. en Joris Carolus.
Om meteen een consistente ontwikkeling van de
maritieme kartografie in de Nederlanden te kun
nen geven, worden ook de in Amsterdam op het
gebied van de zeekaarten werkzame kartografen
in deze studie betrokken: Petrus Plancius, Willem
Barentsz. en Jan Huygen van Linschoten.
De maritieme kartografie in noord Noord-Hol
land begint met de productie van leeskaarten
oftewel zeil-aanwijzingen, waar kustprofielen in
kunnen worden opgenomen en waar geleidelijk
aan ook zeekaarten aan werden toegevoegd.
Waghenaer vervaardigt voor het eerst een sys
tematische atlas van West- en Oost-Europa met
kaarten op de uniforme schaal van 1:400 000,
verbonden met kustprofielen en zeilaanwijzin-
gen. Bij de andere kartografen uit Enkhuizen en
Edam ging het meer om manuscriptkaarten op
groot formaat, op perkament, van Europa, de
vaart naar Amerika en op Indië. Ze werden zowel
uitgebracht voor gebruik aan boord - daar zijn
er slechts enkele van bewaard gebleven - als
voor representatieve doeleinden. In dat laatste
geval zijn ze prachtig versierd en - gelukkig -
ook bewaard. Maar helaas zelden in Nederland.
Het is de grote verdienste van Günter Schilder
dat hij in de laatste veertig jaar overal ter wereld
bij zijn bezoeken aan kaartverzamelingen door
de Noord-Hollandse kartografen vervaardigd
kaartmateriaal heeft weten te traceren, en dit nu
als een totaalproduct kon presenteren.
De monografie Early Dutch Maritime Cartography.
Bij die presentatie viel vooral op hoe knap veel
van de bewaarde representatieve manuscript-
kaarten waren gedecoreerd, met vignetten,
landschapstekeningen of allegorieën, vaak aan
de hand van bestaande gedrukte voorbeel
den. Schilder heeft die voorbeelden weten te
