Verslag
Welke verdeelmachine
had de HEMA?
Geo-Info I 2018-3
Eindexamenkandidaten opgelet: HEMA
slaat alarm over geodriehoeken die
door het hele land te koop waren.
Op de meetinstrumenten staan te veel
streepjes, waardoor berekeningen
die gemaakt worden niet kloppen.
Het College voor Toetsen en Examens
(CvTE) en het ministerie van Onderwijs
waarschuwen voor de 'ongeschikte' en
'foute' exemplaren.
HEMA blokkeerde per direct de voor
raad. "Het is een landelijk probleem"
vertelt een woordvoerster van de
Nederlandse winkelketen. "We zijn erop
geattendeerd door een oplettende
examenkandidaat die zat te oefenen, en
zijn vervolgens gelijk tot actie overge
gaan. Op het moment hebben wij een
kassablokkade en de geodriehoeken
zijn uit de winkels gehaald." Iedereen die
onlangs een geodriehoek heeft gekocht,
kan deze kosteloos in de winkel omruilen
voor een correct exemplaar. Het bedrijf
biedt zijn excuses aan voor de fout. Het is
voornamelijk voor eindexamenstudenten
belangrijk om te controleren of hun geo-
driehoek klopt. Het probleem bevindt
zich in de streepjes aan de buitenkant
van de driehoek, tussen de getallen 50
en 60. Hier staan normaal gesproken
9 streepjes, maar op de geodriehoeken
van HEMA staan er 11. Het aflezen van de
geodriehoek gaat daardoor verkeerd.
(Bron: Algemeen Dagblad, 11 mei 2018)
hem). Dank was er dus vooral voor Ekkelenkamp
en Van Leijsen. De laatste werd door de voorzit
ter zelfs de 'enige verdeelmachinedeskundige in
Nederland' genoemd.
Peter de Koningh sprak met verve over zijn
grootvader, en dat klopte met wat hij over
hem in 2002 in het DHC-tijd sc h rift schreef.
Uit het brievenkopieboek op vloeiblaadjes
van 1902/1903 citeerde hij ook weer: "Als eerste
schreef opa met succes aan professor Heuve-
link van de TH over een prima waterpasinstru
ment. Voor theodolieten had opa vóór 1911 nog
geen verdeelmachine en daarom liet hij dat
werk maar in Duitsland doen." Gememoreerd
werden ook vermeldingen van De Koningh en
zijn machines in het 'Tijdschrift voor Kadaster
Landmeetkunde' en in Arnhemse lokale media.
Van 1913 dateert een verslag van Van Riessen
Opvolgend gebeuren bij de lineaire verdeelmachine uit 1925.
Geodeet-restaurator Pieter van Leijsen moest ook
afscheid nemen van de essentiële graveernaalden.
over een verenigingsexcursie aan de fabriek
'Physica' van De Koningh. Daarin staat dat de
(cirkel)verdeelmachine door de eigenaar zelf
was gemaakt. In 1915/1916 bleek uit bijdragen
van T. Polée dat de cirkelverdeelmachine met
centesimaal verdeelde rand tijdelijk aangepast
voor méér dan voor eigen productie werd
benut; het was zelfs een onderzoeksinstru
ment voor sextanten!
Onthulling
Vervolgens werden in een museale ruimte
de afgedekte nauwkeurige cirkel- en lineaire
verdeelmachines onthuld door een geluk
kige Peter de Koningh. Pieter van Leijsen
informeerde de aanwezigen daarna over
de werking: graveerunits met stiften zijn
gemonteerd op ijzeren bruggen, waaronder
de rand kan worden verdraaid of verscho
ven. Bij de cirkelverdeelmachine worden
streepjes in de cirkelrand gegraveerd met
een nauwkeurigheid van 0,05 graad. Voor
een hele (sexagesimale) cirkel werd deze
handeling 720 maal handmatig uitgevoerd!
Bij de lineaire verdeelmachine werd met een
volledige draai van een handwiel het plateau
met het te graveren object 1 mm verschoven.
(De bijbehorende cijfers werden vervolgens
met een andere machine gegraveerd.) Van
Leijsen lichtte ook de restauratie toe: "De
machines zijn uit elkaar geweest tot het klein
ste schroef|e." Tal van foto's werden daarbij
gemaakt om de latere montage mogelijk
te maken. De lineaire verdeelmachine werd
trouwens in 1925 door opa De Koningh
gekocht bij de firma G. Kesel in Kempten (D).
Tot slot werd de verdere historische collectie
(weer) bekeken en werd er nagepraat met
een hapje en een drankje.
Adri den Boer (ook foto's)
