Brabantia Ducatus
Boek
BRABANTIA DUCATUS
Mario Dorigo en Mathieu Franssen - Brabantia
Ducatus: geschiedenis en cartobibiiografe van het
hertogdom Brabant tot 1795. Explokart historisch-
cartografische studies no 18, Brill 2018. 712 pp formaat
32x25,5 cm, met 950 afbeeldingen van (delen van)
kaarten en 50 overige illustraties, in kleur. ISBN
9789004367029. Prijs 175,50.
44 Geo-Info I 2019-1
Het oude hertogdom Brabant, dat zich zowel in België als Nederland
uitstrekte, stond centraal in de bijeenkomst van de Explokart onder
zoekgroep op 18 juni 2018 op het provinciehuis in 's-Hertogenbosch.
Dat was ter gelegenheid van de aanbieding van het eerste exemplaar
van Brabantia Ducatus: geschiedenis en cartobibiiografie van het Hertogdom
Brabant tot 1795 aan de commissaris van de koning in Noord-Brabant
Wim van der Donk en de afgevaardigde van de Vlaamse regering
Mevrouw Maaike Ceunen.
Brabantgroep
Na de opening door de dagvoorzitter Paula van Gestel kwamen eerst
de auteurs aan het woord: Mario Dorigo en Mathieu Fransen beschre
ven het onderzoek door de 'Brabantgroep'. Dit zijn vrijwilligers die in
het kader van het Explokart-project vanaf het jaar 2000 bezig zijn
geweest alle kaarten van het hertogdom te traceren in kaartcollecties,
met het bijeenbrengen van het illustratiemateriaal, het maken van de
beschrijvingen voor de kartobibliografie, het schrijven van de histori
sche inleiding en de analyse van de veranderingen in het kaartmate
riaal. Commissaris van der Donk reageerde op de aanbieding met een
bevlogen historische reactie over het oude hertogdom en de huidige
samenwerking over de landsgrenzen heen.
Brabantia Ducatus is vooral vanwege de studie en analyse van de veran
deringen in het kaartbeeld een bijzonder boek geworden. Maareerst
geeft het werk een historische inleiding met de geschiedenis van
het hertogdom en een overzicht van de historie van de kartering,
waarbij opmerkelijk is hoe lang nog de fictie van de eenheid van het
hertogdom, verdeeld tussen de Staatse en Spaanse, later Oostenrijkse
Nederlanden, overeind werd gehouden. Stamboomachtige schema's
maken de chronologie van de uitgevers van alle behandelde kaarten
meer inzichtelijk.
Veranderingen in kaartbeeld
De analyse van de veranderingen in het kaartbeeld begint met het
beeld van de Schelde, waarbij de Westerschelde geleidelijk de rol van
Antwerpen's toegang tot de zee van de Oosterschelde overneemt.
Dit wordt verbeeld aan de hand van talrijke fragmenten uit opeenvol
gende kaarten (de vergelijking van de detailkaarten is vaak moeilijk
vanwege hun wisselende oriëntering). Dat geldt evenzeer voor de
andere behandelde objecten: de Maas, de Biesbosch, landgoederen,
bossen, dorpen en steden, en de inpoldering. De geleidelijke bedijking
van Brabant's noordwesthoek met Willemstad, Princenland en Klundert
wordt geweldig gevisualiseerd. Hoe gebrek aan plaatselijke opnames
kan leiden tot het voortbestaan van spookdorpen op de kaart laat
een serie fragmenten met de plaatsnaam Bornberge zien. Door Van
Deventer in 1536 geïntroduceerd werd Bornberge door zijn navolgers
LiewhlfiSf-iiLs i-n tanohibibognirjr TOiï her ttoftojjdmn ttmbam tot
■MmV»TK WlAH
foutief als dorp geïnterpreteerd en bleef het als zodanig tot 1694 op
kaarten van Brabant aanwezig.
Turfwinning
De turfwinning die het landschap in West-Noord-Brabant deels bepaalde
en pas rond 1750 eindigde, is aan de hand van de opeenvolgende kaarten
goed te volgen: de verschillende turfvaarten die werden aangelegd
met hun sluizen en jaagpaden, stroomopwaarts schuivend, en later zich
verplaatsend van het noordwesten naar het noordoosten van het hertog
dom. Daarnaast is de Peel een belangrijk terreinelement dat in de loop van
de tijd door ontginning van vorm en aard verandert: de vervening start
er pas echt in de 19e eeuw. Daarvóór al worden steeds wisselende routes
door dit moerasgebied gekarteerd, van Helmond naar Venlo bijvoorbeeld.
Veranderingen in de wegen, kanalen en watermolens, als tekenen van het
ingrijpen door de mens, zijn ook goed te volgen. Ookindirect vormen
ze een mogelijk bewijs voor de nauwkeurigheid van kaarten: zo heeft de
Brabantkaart van Nicolaas Visscher 88% van de in zijn tijd geattesteerde
watermolens opgenomen en die van Van Langren geen.
Nauwkeurigheid
De nauwkeurigheid van de kaarten is onderdeel van een apart hoofdstuk
geschreven met hulp van Elger Heere die de digitale analyses uitvoerde.
Frappant is dat de nauwkeurigheid van de kaarten in de twee eeuwen
na Van Deventer niet verbeterde en er duidelijk uit te halen is tot welke
gebieden Van Deventer zelf voor zijn opname geen toegang had.
Ferjan Ormeiing, redacteur
