Historiografie
Torens altijd aan
westkant
20 Geo-lnfo 2020-2
il, (irnrJriE dfr PdhWrd)* (nad> Saudi).
Groningse afwijkingen.
Nergens in Nederland kreeg deoosting-materie
eind twintigste eeuw zoveel studie en publi
citeit als in de provincie Groningen. "Nu is het
opmerkelijk dat in verslagen door tijdgenoten
van de bouw van kerken niet zelden uitvoerig
wordt stilgestaan bij het uitzetten van de kerk,
het met meetlat én meetsnoer bepalen van
de afmetingen en het leggen van de funda
menten, maar dat met geen woord gewag
wordt gemaakt van de manier waarop het
oosten wordt bepaald," aldus de voorzitter
van de Stichting Oude Groninger Kerken in
1997 als auteur van een artikel met 119 noten.
Men deed in Groningen eind 20e eeuw buiten
controlewaarnemingen metéén zonnekom
pas aan 95 kerken. Dé minuutplans worden
daarbij notabene niet eens genöemd, laat staan
gebruikt. Het tweede Groningse artikel geeft die
oostingen in tabellen en grafieken keurig weer.
De assen van de kerken wezen in richtingen
die ruwweg lagen tussen io° zuid en 20° noord
van oost. De helft week niet meer af dan 50 van
het zuivere oosten; bij een zestal kerken was de
afwijking o°. Specifieke oorzaken bleken niet. [10]
...en die in Drenthe en Noord-Brabant
Ook in de provincie Drenthe wijken de kérken
gemiddeld maar iets naar het noorden af. [11] In
■de Baronie van Breda doen ze dat juist iets naar
het zuiden. [12]
In West-Europa is een beperkt aantal kerken
met knikken of missers in hun plattegronden
(en een groot aantal studies erover), \fcor
knikken bij sen koor was in deipGeeuwdé
veronderstelde symbolische betekenis dat het
een afspiegeling was van het gebogen hóófd
van Jezus aan het kruis. Wikipedia zegt nu
Plattegrond zonder oost- of noordpijl van de Petrusdom-met-knik in het Duitse Bautzen,
(commons. wikirriedia.org).
Adri den Boer is redde teur
bij Geo-lnfo. en voorzitter van
de Monumentencommissie
van de gemeente Zuidpias.
Adri is bereikbaar via
adri.den.boer@geo-info.nl.
Fragment van kadastrale minuutplan (1832) van Gouda met de Sint Janskerk met wel een zichtbare
afwijking in de oriëntatie.
bijvoorbeeld van de Petrusdom van Bautzen
(D) met die opvallend sterke knik in het schip
slechts: 'Voor deze knik zijn meerdere vëfkla-
ringen waarvan geen enkele zekerheid biedt.
Een van de meest voor de hand liggende
vérklaringen zou zijn dat de Dom in het begin
óp de fundamghtpn van een andere kerk werd
gebouwd en men zich bij de vergroting van de
kerk vervolgens op de omliggende bebouwing
oriënteerde.' Verwant aan de onderwerp is dat
óp kerkhoven, met name in het noordoosten
van Nederland, ooit ook georiënteerd werd
begraven, met de voeten naar het oosten.
Referenties
[1] Oorspronkelijke versie van kadastrale kaarten
[2] C Zuijdendorp, Een bijzondere landmeetkundige opdracht,
in: NGT Geodesia 1984, p. 433 e,v,
[3] NGT Geodesia 1993-11, p. 540, citaat uit: Intermediair 16 juli
1993, artikel'Moskeeën',
[4] JA, AlberdingkThijm, De heilige linie, proeve over de oost-
waardsche richting van kerken autaar, als hoofdbeginsel
der kerkelijke bouwkunst, Amsterdam 1858,
[5] Elisabeth den Hartog, De Oudste kerken van Holland,
Utrecht 2002, p, 45
[6] Catharina L, van Groningen, De Nederlandse monumen
ten van geschiedenis en kunst. De Krimpenerwaard,
Zwolle 1995, p. 134
[7] Saskia van Lier, Het Kerkenboek, Zwolle 2009
[8] Lemma Oriëntatie in: Christelijke Encyclopaedie voor het
Nederlandsche volk, deel 4, Kampen z,j, (c, 1928), p, 470
[9] Gerard Strijards, De Laurens, Stadskerk van Rotterdam,
De Haag 2017, p. 93/94
[10] Harry de Olde, De oosting van middeleeuwse Groninger
kerken, deel 1, Groninger Kerken, jg 14, nr 2, juni 1997. Roel
Sanders, idem,deel 2,Groninger Kerken,jg i4,nr3, septi997
[11] Roel Sanders, De oriëntatie van kerken. Een onderzoekin
Drenthe, 1997
[12] Catharina L, van Groningen, De Nederlandse monumen
ten van geschiedenis en kunst. De Krimpenerwaard,
Zwolle 1995, p. 134
[13] K,A,H,W, Leenders, Kompas en kerkoriëntatie, in Brabants
Heem 1981
