Hoe kaartenmakers de
wereld in beeld brachten
What makes maps fair?
Op 15 februari 2021 hield dr. Marco van Egmond, conservator bijzondere
collecties, in het kader van het Studium Generale-programma van
de Universiteit Utrecht een historisch-kartografische lezing; Hoe
kaartenmakers de wereld in beeld brachten. Deze videopresentatie zal nog
geruime tijd op het internet te bekijken zijn.
30 Geo-Info 2021-2
Kartografen maken bij het visualiseren van data keuzes over kleur, vorm
en schaal. Een kaart is zeker niet objectief. De data wellicht wel, maar
met de representatie daarvan valt enorm te sturen in de interpretatie
van die data.
r«
2021-2 Geo-Info 31
Matthew Edney, de leider van het wereldom
vattende History of Cartography-project, heeft
net een boek gepubliceerd (Cartography. The
Ideal and Its History 2019) waarin hij stelt dat de
kartografie te lijden heeftvan een elftal 'pre
conceptions', ofwel foute vooroordelen. Marco
gooide het over een andere boeg; hij bracht in
het kort een geschiedenis van de kartografie
opgehangen aan een achttal hardnekkige
'mythes', die hij vervolgens ontkrachtte. En
passant, om zijn betoog te ondersteunen, liet
hij een leuke selectie van het fraaie materiaal
zien van de kaartencollectie die de Utrechtse
universiteit rijk is.
Enthousiasme voor oude kaarten
Edney en Van Egmond hadden één gemeen
schappelijke mythe/vooroordeel, namelijk
Paskaart van Europa door
Willem Jansz., Pieter en
Joan Blaeu, 7677 (Univer
siteitsbibliotheek Utrecht,
MAG:Utenhove fol 88 ik
Rariora)
dat recentere kaarten nauwkeuriger zouden
zijn dan oudere (en dat ontkrachtte Marco
door Van Deventers plattegrond van Utrecht
uit 1560 te vergelijken met die van Blaeu uit
1650, waarbij de eerste veel nauwkeuriger
bleek) [maar, zoals dat ook bij Edneys 'misvat
tingen' hetgeval is, dat is een uitzondering
en meestal gaat die 'mythe' wél op, red.]. Een
aantal begrippen had iets beter uitgelegd
kunnen worden (zoals de stelling dat een kaart
een 'sociale constructie' is ofwatnu precies
een prototype van een kaart is), maar het was
een ongedwongen, toegankelijke presentatie
die zeker het gehoor enthousiast maakte voor
de studie van oude kaarten. Ook oude kosmo-
grafische geschriften - waar deze curator ook
voor verantwoordelijk is - werden knap in het
betoog verweven.
Copyright traps
Bij de vermeende nauwkeurigheid of objec
tiviteit van recente kaarten bracht Marco de
'copyright traps' ter sprake, het bewust fouten
opnemen in een stadsplattegrond om andere
uitgevers die dat kaartbeeld overnemen
vervolgens voor aantasting van het copyright
te kunnen aanspreken. Onder dezelfde noe
mer vallen de vertekeningen waarmee onze
topografische dienst het bestaan van militaire
terreinen en forten trachtte te verdoezelen,
een poging die blijkens de Sovjet-Russische
kaarten van Nederland uit de Utrechtse col
lectie, ook niet gewerkt heeft.
Mythe van de handschoen
Andere mythes die Marco doorprikte waren
dat het noorden altijd boven moet staan,
dat men vroeger dacht dat de aarde plat
was, of dat kaarten eigenlijk pas vanaf de
renaissance vervaardigd worden. De laatste,
achtste mythe die hij signaleerde - en daarin
verraadde zich de kaartbeheerder - was dat
men oude kaarten met handschoenen zou
moeten aanvatten. We hebben die misvatting
aan Boudewijn Büch te danken, die het bij zijn
tv-presentaties van oude boeken praktiseerde,
maar door handschoenen aan te doen verlies
je het contact met de objecten waardoor ze
juist makkelijk beschadigen.
Na de presentatie (die nog te zien is op
www.sg.uu.nl/vide 0/2021/02/hoe -kaa r ten-
makers-de-wereld-beeld-brachten) stelde de
moderator de vragen die door het gehoor
voorafgaand aan en tijdens de presentatie
gesteld waren, waarbij vooral hetgebruikvan
kaarten aan de orde kwam.
Ferjan Ormeling, redacteur
Deze verslagen zijn de eerste twee van vier. Onze redacteuren keken naar de online serie'In kaart gebracht'van Studium
Generale van de Universiteit Utrecht. Ze brengen een kort verslag uit van hun kijkervaring. In dit nummer van Geo-Info de
I eerste twee lezingen. In Geo-Info nummer 3 brengen wede laatste twee. De livestream en artikelen in deze serie zijn te vinden via;
www. sg .u u. n l/seri es/ka art-g ebra ch t.
1. Hoe kaartenmakers de wereld in beeld brachten (dr. Marco van Egmond)
2. What makes maps fair? (dr. Britta Ricker)
3. De geheimen van dezeebodem (dr. Furu Mienis)
4. Kunnen we methoogtekaarten een ramp voorkomen? (prof. dr. ir. Ramon Hanssen)
Britta Ricker noemt zich een feministisch
kartograaf en laat ons in haar lezing met voor
beelden zien dat geen enkele kaart eerlijk dan
wel neutraal is. Er zit altijd een mening achter.
Vragen die volgens haar van belang zijn bij het
maken én bekijken van kaarten zijn: wat maakt
een kaart eerlijk? Wat mist er in de kaart? Wie
mist er op de kaart? Wat zijn de ontwerpkeu-
zes? Wat kan de interpretatie van de lezer zijn?
Onzichtbare krottenwijken
Als voorbeeld gebruikt Ricker een stratenkaart
met officiële percelen van Kaapstad die veel
wordt gebruikt door beleidsmakers. De krot
tenwijken zijn onzichtbaar op de kaart. Wan
neer ze niet op de kaartzichtbaar zijn, doen
ze gemakkelijk niet mee in de beleidsvorming.
De data zijn dus niet compleet. Kaarten die
we dagelijks gebruiken (zoals Google, Bing
en Mapbox) hebben elk hun eigen database.
Arme gebieden waar nauwelijks interessante
gebruikers zijn van de kaartdiensten (oftewel
al dan niet betaalde apps) komen er dan
bekaaid af op de kaart. De townships staan
niet op officiële kaarten en hun bewoners
worden dus over het hoofd gezien als het gaat
om het plannen van publieke voorzieningen.
Zelf data toevoegen
Door het vrijgeven van overheidsdata in
2014 ontstond voor vrijwilligers bij NGO's de
mogelijkheid om data aan te vullen. Ditzelfde
is door vrijwilligers van Humanitarian Open
Street Map gedaan na de aardbeving op Haïti:
de kaart werd met de dag meer ingekleurd.
Eerlijk betekent dus dat data over iedereen en
voor iedereen beschikbaar zijn. Ricker roept
ons, als gebruiker, op om bij te dragen aan de
kartering door data toe te voegen. Zodatbij
rampenbestrijding of 'gewone 'bel ei dsontwik-
keling het kaartbeeld compleet is. Of in ieder
geval completer.
Kleurkeuze cruciaal
Zoals elke kartograaf weet, is het kiezen van
kleur van enorm belang. Rood heeft een
negatieve connotatie en groen een goede.
Dat lijkt logisch, maar bij het maken van
kaarten moeten we ons ook rekenschap geven
van de manier waarop verschillende culturen
de verschillende kleuren inzetten en interpre
teren.
Emoties
Kaarten roepen emotie op. Ricker illustreert dit
met een voorbeeld van een kaart over Sustai
nable Development Goal 5: het bereiken van
gendergelijkheid en het versterken (empo
werment) van vrouwen en meisjes [1]. De kaart
visualiseert het percentage vrouwen/meisjes
dat besnijdenis heeft ondergaan in Afrika. Uit
onderzoek bleek dat de meeste mensen de
linkerkaart prettiger vinden om naar te kijken
(choropleet, is een bekend beeld) dan de
rechter (kleurencartogram). De rechterkaartis
namelijk gebaseerd op het bevolkingsaantal.
Hierdoor komt Nigeria enorm naar voren. Ook
al is het percentage vrouwenbesnijdenis daar
relatieflaag,doorde grote bevolking raakt het
enorm veel vrouwen.
'Voed de kaart zelf met data'
Ricker is een vrouw met een missie en roept
aan het eind van haar presentatie op om 'zelf
de kaart te voeden met data'. We hebben
immers allemaal een smartphone en hoeven
niet alleen afhankelijk te zijn van (betaalde)
experts. Om terug te komen op de titel van
haar lezing - What makes maps fair? - het
antwoord is luid en duidelijk: jij!
Sytske Postma, hoofdredacteur
Referentie
(1] Pirani.N, Ricker,BA.and Kraak, MJ,(2cao), Feministe
artography a rd the United Nations Sustainable
Development Goal on gender equality: Emotional respon
ses to th ree them at ic m aps. The Canad ian Geog rapher
Le Géog raphe canadiert 64:1S4198.
https//o nl i nel i bra ry.wi ley.com /doi/pdf/10.1111/cagi 2 575
Proportion o' girls and wonen
aged 1S-49 who have undergone
female genital mutllation/cutt ng
HIMM 2004-2D'*
s -ttw
MM
»«H MM
I mm
Proportion ot girls ana woman
aged 15 49 who have undergone
female genial mutHaBon/cuthng
t n UM
nn-itn
1.0» rn
Percentage vrouwen/meisjes dat besnijdenis heeft ondergaan in Afrika. Links de bekende choropleet, rechts de kleurencartogram.
(Bron: Pirani, Ricker en Kraak, 2020)
