Bournes woorden gewijd aan het loggen zullen hier niet worden overgenomen.
Ook Bourne beschrijft een reeds bekende. zaak, natuurlijk is dit in de prak-
tijk zo voor de hand liggende instrument veel ouder, en hij spreekt van "the
logge or piece of wood" l).
De vaart van het schip werd berekend in vademen en dit getal werd herleid
in leagues per uur. Maar de lengte van de vadem, de league, de mijl waarvan
men 60 op een graad rekende, de mijl, die 5000 voet gold, enz. het waren on-
zekere wäarden. De lengte van de graad, uitgedrukt in een gangbare maatwas
niet bekend in Bournes dagen. Het resultaat van deze berekening, het bepalen
van de door het schip in een uur afgelegde afstand was zeer onzeker.
Het is Waghenaer geweest die Bournes boekje in het Hollands vertaalde, zo-
dat dank zij hem voor het eerst de beschrijving van het loggen in onze lite-
ratuur Over de stuurmanskunst voorkomt. Vervolgens maakt Waghenaer melding
van de log en het loggen in zijn "Enchuyser Zee-Caert-Boeck" van 1598 met de
woorden:"Item om nu sekerlijken te weten u scheeps wegh ofte vocrtgancso
doet aldus: Laet een bloc achter uyt drijven met een dun IijntkenZijh
woorden doen duidelijk zien dat Bourne zijn bron was. Ook hier geschieht de
meting in vademen. Blijkt dus dat Waghenaer de Hollandse zeevaart verrijkte
met het systeem van vaartmeting met behulp van de log, op het punt van het
uitdrukken van de vaart in een maat verband houdende met de lengte van de
meridiaan, heeft hij geen nieuwe kennis gebracht.
Toch heeft de wetenschap zieh in de l6de eeuw met lengtematen opgehouden.
Uitvoerig wordt er over gesproken in een aan de cosmografie gewijd boek van
de hand van PetrusApianusprofessor in de wiskunde te Ingolstadt (Beieren),
getitelds"Cosmographicus liber, 1524". Het heeft dank zij de talloze herdruk-
ken en vertalingen - ook e'en in het Hollands - een enorme verspreiding en
daardoor bekendheid genoten. Tabellen zoals Apianus gaf treft men aan in het
grote standaardwerk over de stuurmanskunst van Pedro de Medina, "Arte de
navegar, Valladolid, 1545"dat weliswaar maar eenmaal in het Spaans het
licht zag, maar dat eveneens in enige talen werd vertaald en dat in Hollandse
vertaling uitkwam, in 1580 te Antwerpen, daarna te Amsterdam bij Cornelis
Claesz, voor de Vierde keer zelfs in 1598. In de Hollandse vertaling luidt
de tabel der lengtematen als volgts
vier gerstekorrels is gelijk aan een duim
vier duimen
vier palm
vijf voet
125 stappen
acht stadien
drie Ital.mijlen
17tT gemeene mi jlen
een graad
een palm
een voet
een geometrische schrede of stap
een stadion
1000 stappen of Italiaanse mijl
een gemeene mijl
een graad
zestig minuten
Moet deze tabel, dank zij de vertalingen in het Hollands van de werken
van Apianus en Medina, behoorlijke bekendjieid hebben bezeten, onmiddellijk
moet hierbij worden opgemerkt dat Medina nautisch gezien geen bijzondere be-
tekenis hechtte aan genoemde tabel en dat een poging om de door hem opgegeven
lengte van de legua te gabruiken als basis voor het bepalen van de vaart van
het schip en van de afgelegde afstand- tevergeefs bij hem wordt gezocht.
De leemte door mij aangeduid in Waghenaers aanwijzing inzake het vervaar-
digen van schetskaarten is door hetgeen hier v'oorafging niet opgelost. De tijd
waarop Snallius een hechte basis gaf aan de vaartmeting was nog niet gekomen.
Hoe konden de zeelieden op grond van Waghenaers richtlijn van 1592 toch een
kaart op schaal varvaardigen?
l) Ons woord log is dus overgenomen uit het Engels, waar log vroeger en hu
nog blok hout betekent.
12 - 15
