uitwendige krachten.
Endogene krachten zijn het gevolg van veranderingen in de inwendige aarde. Deze veranderingen
houden waarschijnlijk verband met radio-actieve Processen en met de inhomogene opbouw van de
aarde. Tot de groep van endogene krachten behoren: vulkanisme, tectonische bewegingen en aard-
bevingen. Vulkanisme wordt toegeschreven aan drukveranderingen in de mantel ten gevolge waarvan
vloeibaar en gasvormig materiaal zieh met kracht een weg baant naar buiten. Het optreden van
vulkanisme vindt bij voorkeur plaats längs zwakke zönes in de aardkorst. Minder spectaculair,
maar meer effectvol zijn tectonische bewegingen; dit zijn zeer langzame en langdurige aardkorst-
bewegingen, welke veroorzaakt worden door stromingen en spanningen in de mantel. Door deze
stromingen in het vloeibare magma kunnen enorme breuksystemen in de starre aardkorst gevormd
worden; andere uitingsvormen zijn plooiing van aardlagen en opheffing van grote landmassa's.
Aardbevingen vormen een begeleidingsverschijnsel van dit soort bewegingen.
Door vulkanisme en tectonische bewegingen wordt het relief van de aarde direct of indirect vergroot.
Zodra zieh echter verhevenheden gevormd hebben, vallen deze ten prooi aan de nivellerende werking
van de exogene krachten. Deze exogene krachten vinden hun oorsprong in atmosfeer, hydrosfeer en
biosfeer. De atmosfeer heeft primair een afbrekende werking: desintegratie van het gesteente onder
invloed van de zonnestraling en uitschurende werking van de wind. De atmosferische omstandig-
heden (het klimaat) zijn indirect van nog grotere betekenisomdat hierdoor de verdeling van de
plantengroei over de aarde in hoge mate be'invloed wordt. Van de hydrosfeer gaan zowel afbrekende
als opbouwende werkingen uit. Stromend water en gletschers zijn belangrijke uitschurende en
transporterende krachten, maar werken tevens opbouwend op plaatsen waar het meegevoerde mate
riaal tot afzetting komt. De oceanen werken in hoofdzaak opbouwend. Door bezinking worden op
hun bodems nieuwe aardlagen gevormd. Wat de biosfeer betreff wordt gewezen op de afbrekende
werking van plantenwortels en humuszuren op het gesteente, en de opbouwende werking in de vorm
van veenvorming en koraalriffen
Bij de bespreking van landschap en fysisch milieu zullen we op de verspreiding van deze krachten
en Processen nog nader ingaan. Het onderlinge verband tussen de verschallende krachten en Pro
cessen en de daaruit ontstane vormenwereld stelt men zieh gaarne voor in de vorm van een gesloten
kringloop
Ontwikkeling en kringloop
De hoeveelheid materie op aarde is vrijwel constant. Door de verschallende krachten en Processen
wordt de aanwezige stof chemisch en fysisch omgezet, waarbij waarschijnlijk nooit iets uit de kern
van de aarde aan het oppervlak komt. Er is dus sprake van een wisselwerking tussen de aardkorst
en de mantel enerzijds en tussen de aardkorst en atmosfeer-hydrosfeer-biosfeer anderzijds.
De veranderingen van de aardkorst vertonen in de loop der tijden een duidelijke ontwikkeling, die
men zieh het beste in de vorm van een gesloten kringloop kan voorstellen. Vulkanisme en tecto
nische bewegingen vormen verhevenheden, die reeds tijdens hun ontstaan aangetast worden door
afbrekende en nivellerende krachten. Het afgebroken materiaal wordt eiders afgezet als Sediments-
gesteente. Dit vindt vooral plaats in uitgestrektelaaggelegen gebieden, waar de druk van de op
elkaar afgezette aardlagen tenslotte een verstoring van het evenwicht tussen aardkorst en mantel
veroorzaakt. De herstelling van dit evenwicht geeft aanleiding tot hernieuwde gebergtevorming,
waarmee een volgende kringloop is ingezet:
KB 20
13
