AANTEKENINGEN
Omtrent de tegenwoordige zeekaart en die uit vorige eeuwen en omtrent de onderzoekingen op
oceanografisch gebied zijn er, buiten vakkringen, weinigen die belang stellen in deze stof. Om
vooral de jongeren onder de lezers van het Kaartbulletin daartoe te brengen heb ik vrij veel voor-
beelden van kaarten aangehaald en zoveel mogelijk aangegeven waar deze te bestuderen zijn. De
laatste jaren is dit vergemakkelijkt door de publicatie van facsimile uitgaven, welke in verschei-
dene bibliotheken wel aanwezig zullen zijn. Ik hoop dat de jongeren eventuele drempelvrees van
zieh af zullen schudden en orize maritieme musea met haar belangrijke schatten zullen bezoeken;
niet alleen kaarten en atlassen, maar ook oude leerboeken, instrumentenscheepsmodellen en
-tekeningen
(1) De leeskaarten bestonden oorspronkelijk slechts in handschrift. In de eerste helft van de
16de eeuw versehenen ze in druk. In de tweede helft van die eeuw werden ze voorzien van land-
verkenningen tussen de tekst, waaraan soms ook enkele primitieve kaartjes werden toegevoegd.
De leeskaarten waren bij de zeeman zo in trek, dat ze tot op de huidige dag naast de bijna 'vol-
maakte' zeekaart als zeemansgids aan boord in gebruik zijn gebleven (zie voorlaatste alinea
van V. 5 j
Hier volgen een paar voorbeelden van Nederlandse leeskaarten:
a. VanCornelis (An)thonisz. 1499-1557, (zie het artikel van Keuning, No. 9 van de
literatuurlijst)zeevaarder, Schilder 15), tekenaar, xylograaf (houtsnijder) en kopergraveur ver-
scheen een boekje: Hier beghint die Caerte van die Oosterse// See ende hoe hem die landen
wter See opdoen ende ock die coertsen ende streckinghe vander Zee vanden eenen hauen
tot den anderen neerstelick ghecorrigeert ende verbetert Anno M .CCCCC .LVIIJHet werk is
voorzien van landverkenningen of kustopdoeningen; het is een beschrijving van het Oostervaarwater
en is gedrukt of 'Gheprent int Graefschap van Hollant in die vermaerde coopstadt vä 14) Aemstelre-
dam aen die oude side in die Kerckstraet Bij mij Jan Ewoutzoon Figuer snijder wonende inden
vergulden Passer1.
b. Amstelredamsche Zeecaerten door Ae 1 b e r t Haijen (A.) 16) gedrukt bij Christoffel Plantijn
te Leiden 1585. Dit boekje werd op last van de stad Amsterdam samengesteld en beschrijft de
kustnavigatie van Viaanderen tot Jutland. Ter toelichting van de tekst is er een 5-tal kaartjes aan
toegevoegd. (zie de reprodueties in de lit. nummers 13, blz. 24 en 17, blz 810)
(2) a. De auteur van de leeskaart 'caerte van die Oosterse See' heeft aan dit boekje een zeekaart
vooraf laten gaan n.l. de C aerte van Oostlant, 1543; hiervan is geen exemplaar tot ons ge-
komen. Een latere, niet geheel onveranderde herdruk, bestaande uit negen houtsnede-bladenom-
vat Denemarken in het midden, verder de gehele Noord- en Oostzee, een groot deel van de Skandi
navische landen, van de Nederlanden, Noord-Duitsland (Polen)de westkust van Rusland en de
oostkust van Engeland. De kaart is in de eerste plaats bedoeld als zeekaart.
Vermelding verdient de eerste verzameling gedrukte zeekaarten 17);jjpieghel der Zeevaerdt,
van de nauigatie der Westersche Zee, Innehoudende alle de Gulfe va Vranckrijck, Spaignen en
t'principaelste deel van Engelandt, in diuersche Zee Caerte begrepe, met den gebruijcke van dien,
nu met grooter naersticheijt bij ee vergadert en ghepractizeertDoor Lucas Janssz Waghenaer
Piloot ofte Stuijrman Residerende Inde vermaerde Zeestadt Enckuijsen. Cum privilegio ad decennium
1583 Ghedruct tot Leyden by Christoffel Plantijn voor Lucas Janssz Waghenaer van Enckhuysen
Anno M DLXXXIIII(R.) 19) (A.) In de atlas combineerde Waghenaer, voor de eerste maal, zeil-
aanwijzingen (leeskaarten) met paskaarten, bestemd voor de kustvaart. De atlaskaarten werden in
koper gegraveerd door Ioannes Doetecum. In de volgende jaren versehenen uitgaven in het latijn,
Frans, Duits en Engels 19)(R.)In Engeland kregen dergelijke atlassen de naam waggoner, waar-
van de Fransen charretier maakten!
Johannes van Keu 1 en (1654-1715)afkomstig uit Deventer, van huis uit "kaartafzetter"
begon omstreeks 1680 zeekaarten uit te geven, welke hij verenigde tot een atlas, 1685 (R.) en
welke onder zijn zoon Gerard uitgroeide tot vijf delen: De Nieuwe Groote Lichtende Zee-Fackel,
Behelsende 't Eerste, 't Tweede, 't Derde, 't Vierde, Vyfde of 't Laetste deelTe samen
gebracht, Door Jan van Loon, enClaes Jansz Vo oght t'Amsterdam, gedruckt by
Johannes van Keulen, Boeck en Zee-kaart-verkooper, aen de Oostzyde van de Nieuwe-Brughin de
Gekroonde Lootsman, 1689. (A.)
Toen (een latere) Johanne s van Keulen (gestorven in 1755)kaartenmaker van de Compagnie
werd, 1726-1755, voegde deze aan de atlaseen zesde deel toe in 1753, "vertoonende
de Zee-Kusten, Eylanden en Hävens van Oost-Indien""waarin het geheel der hydrografische
kennis van de Oost-Indische Archipel was neergelegd"(Utrecht, Universiteitsbibliotheek)
(2) b. Wie belang stelt in de wijze waarop de zeekaarten werden samengesteld en in het gebruik
daarvan, bovendien kennis wil nemen van het onderricht in de zeevaartkunde in die dagen vindt
daaromtrent veel in de lit. nrs4, 5 en 6 en in de beide genoemde musea.
Voor het onderwijs hebben zieh verdienstelijk gemaakt o.a.: Cornelis Anthonisz (zie boven (1) en
voetnoot 15); hij gaf een eerste proeve van een Nederlands zeevaartkundig leerboek: Onderwijsinge
12
KB 21
