320
LITERATUUR
lijnwerk is met een fijnheid gegraveerd, welke moeilijk te verbeteren valt; de zachte tinten bruin,
oranje, blauw, groen en het grijs van de 'Schummerung' harmonieren uitstekend met elkaar; de
verschillende soorten grenzen zijn echter wel eens moeilijk te volgen.
Voor het Schrift, met behulp van de typofot uitgevoerd, heeft men gebruik gemaakt van romeins,
italique en grotesk in verschillende grootten en standen, majuscuul en minuscuul met een lettertype,
dat door zijn slankheid en door niet te zwaar te zijn, zieh gemakkelijk laat lezen en de kaart zelf
niet drukt. Eerder bemoeilijken de vele puntjes van de bewoning het lezen van de namen in haar-
schrift en zelfs andere, b.v. in de noordoosthoek van het blad Köln.
Als er een aanmerking te maken zou zijn, dan is het deze: Is er voor een kaart op de schaal
1 200 000 niet te weinig gegeneraliseerdWie zijn de gebruikers van de kaart? Is het werkelijk
nodig in de bospartijen de vele kleine open plekken, 'Lichtungen' aan te geven? En zou voor de
grote Steden een vlakke kleur niet aan te bevelen zijn: donker voor de binnenstad, lichter voor de
meuwe buitenwijken, minder Straten en wegen, alleen die voor het doorgaande verkeer en enkele
hoofdstraten Zou, de schaal van de kaart voor ogen houdende, voor een bewoning als tussen Bonn
en Keulen längs de weg via Bornheim-Brühl-Frechen en op andere dergelijke plaatsen een signatuur
met beter op zijn plaats zijn? Het bewoonde gebied door een dünne lijn omgeven en met een fijn
raster waarin slechts de hoofdwegen zijn uitgespaard, opvullen. Maar dan zitten we nog met de
afzonderlijke, verspreide woningen; een probleem voor de kartografen daarover hun gedachten te
laten gaan en naar een betere oplossing te zoeken.
Niettegenstaande deze enkele opmerking vind ik de nieuwe 1 200 000 kaart een prachtig karto-
grafisch werk, waarmee we zowel het Instituut als onze oosterburen kunnen gelukwensen.
J. SCHOKKENKAMP
F. WMichels' Panoramakaart.
De Nederlanden. Panorama van stad en lande.
Gegevens: Basistekening 1 275 000, formaat 146 x 100 cm, omvattende Nederland Belgie (ten
noorden van de lijn Maubeuge—St. Vith) en Duitsland (ten westen van de lijn Bonn—Emden)
Reproduktie in acht kleuren op de schaal 1:335 000, formaat 120x82 cm. Ter voorbereiding
heeft de heer Michels verkenningsreizen over een totale afstand van 35 000 km gemaakt. Uit schet-
sen en notities zijn duizenden gebouwen, molens, huizen etc. op minutieuze wijze in de basistekening
overgebracht. Lithografie: Koningsveld Zn. N.V., Leiden. Druk: Meyer N.V., Wormerveer. Uit-
gever: Koninklijke Papierfabrieken van Gelder Zn. N.V. 1965. Aan de kaart is een boekje toe-
gevoegd (104 pp.) van de hand van C. Pels, getiteld: Twaalf miljoen. „Boekje en kaart dienen voor
weekemd- en vakantietochten in de vrije natuur, maar ook in de recreatiegebieden in Nederland en
naaste omgeving, die door zovelen nog niet ontdekt zijn."
De titelDe Nederlanden. Panorama van stad en lande maakt niet duidelijk met welk kaarttype we
te doen hebben. Pas wanneer we de kaart aan de wand hebben zien hangen valt het type te her
kennen: het is nl. geen wandkaart, want op een gezichtsafstand van 2-5 meter is de inhoud niet meer
te ontwarren. Het is een gebruikskaart die op normale leesafstand bestudeerd moet worden en dan
ook een schat aan details openbaart, zodat er associaties opgeroepen worden met een oude stijlop-
vatting uit de topografische kartografie van de jaren vöör 1930: op de schalen 1 200 000 -
1 300 000 nog zoveel mogelijk dementen uitbeelden, onder behoud van de leesbaarheid van
de kaart.
Evenmin als een plaatsnamenkaart van Nederland een funetie als wandkaart vervullen kan, is de
kaart van Michels in Staat om, op een afstand gezien, de macro-structuur van de Nederlandse land-
schappen en de morfologie te tonen. Noch de auteur, noch de uitgever hebben het omgekeerde
beweerd, maar het is wellicht goed om het hier zo te stellen, opdat er geen teleurstelling ontstaat bij
diegenen die bij het woord Panoramakaart aan een in grote trekken geschilderd landschap denken,
aan een beeld van Nederland geschikt als wandversiering.
De nieuwe kaart van Michels moet men lezen als een boek, met de neus er vlak boven. Dan pas
wordt er recht gedaan aan de onvoorstelbare rijke inhoud en aan de enorme prestatie zoveel gegevens
verzameld te hebben en ze op zo n aardige wijze in zo'n klein oppervlak gegroepeerd te hebben.
Deze panoramakaart van Nederland is typerend voor de stijl van F. W. Michels. Er is slechts
zelden in Nederland een kaart gemaakt, vanaf ontwerp via de redactie en het tekenen tot en met de
reproduktie, die zo helemaal de schepping van een kartograaf is. Kartografen die deze vier vaardig-
heden bezitten zijn zeldzaam. De kleuren, het relief (ook, of vooral, de dijken) de duizenden teke-
ningen vari kerken, molens en gebouwen, zijn in de persoonlijke stijl van de auteur weergegeven.
Die stijl is anders dan de grafiek die gewoonlijk op topografische kaarten wordt toegepast. Velen
zullen liever de strakheid van contouren en lijnen uit de conventionele kartografie zien. Zij zijn
daartoe bij andere kaarten ruimschoots in de gelegenheid. Zonder een individuele creativiteit als die
van Michels zou de geabstraheerde terreintekening nooit doorbroken worden.
