en torens in zieh opnemen, havens en baaien met hun ankergelegenheid in tekening
brengen.
De lezer begrijpt dat bij de navigatie en dit maken van schetsen het kompas een
voorname rol speelde. Niet alleen las men de gezeilde koersen er op af, men ge-
bruikte het ook bij het nemen van peilingen op omringende landmerken bij het in
kaart brengen van de omgeving 2.
Dit kompas uit het begin der 17de eeuw was in zijn bouw en toegepaste materialen
nog maar een gebrekkig instrument. Het deed zijn dienst om het schip op koers te
houden, hetgeen in de eeuwen vöör dat men gebruik maakte van de richtende
eigenschap van een gemagnetiseerde naald, geschiedde op het oog, t.w. des daags
op de richting van de zon, des nachts op die van sterren en ook op de richting van
windgolven of deining. De bevaren man kon het in deze ver brengen. Maar zijn
kunst ging verloren naarmate het kompas werd verbeterd en wetenschappelijk
ontwikkeld tot een betrouwbaar instrument. Het was aan de 17de eeuwse zeeman
bekend dat hij geen ijzeren voorwerpen, ook geen mes in de zak, in de nabijheid
ervan moest brengen, wilde het geen bijzondere afwijking gaan vertonen. Het
voorname punt voor hem in deze was, welke richting wijst het kompas eigenlijk
aan? De zeeman wist dat de door de naald aangewezen richting als regel niet die
was van de astronomische meridiaan of wäre noordzuidlijn. De naald maakte een
hoek met de meridiaan, die toen miswijzing werd genoemd en die nu in de zeevaart
de naam variatie draagt. Deze hoek is niet constant van grootte en verändert van
waarde bij verplaatsing van het schip over de aarde. Wilde men nu in de kaart
koerslijnen of peilingen afzetten ten opzichte van de meridiaan, dan moest de
grootte van de miswijzing bekend zijn op de plaats van de waarneming. Hoe deze
hoek werd bepaald, ook lang vöör blaeu's dagen, is bekend.
De zeeman peilde de zon op het moment van zonsopkomst en van zonsonder-
gang. Hij nam dus waar welke Streek op zijn kompasroos precies wees naar de zon.
Hierdoor werd hem bekend de hoek tussen de naaldrichting aan boord en de ge-
zichtslijn naar het punt van opkomst in de kirn, resp. ondergang.
370
De Luiwagen van Willem Janszoon Blaeu
Figuur 2.
K.N.A.G. Geografisch Tijdschrift II (1968) Nr. 4
