keld zou kunnen worden. Van 1850 af versehenen er in Nederland concurrerende
uitgaven onder redaktie van J. jaeger, h. frijlink, j. kuyper, f. c. brugsma, w. j.
geerling, bij uitgevers die zieh, met uitzondering van Oomkens, voorheen nooit
met atlassen hadden opgehouden: J. Oomkens Jz. Groningen; H. Frijlink, Amster
dam; C. F. Stemler, Amsterdam; J. B. Wolters, Groningen; H. A. Tjeenk Willink,
Arnhem.
Tot 1877, het jaar waarin de Schoolatlas der geheele aarde onder redactie van
p. r. bos begint te verschijnen, hebben ongeveer twintig verschillende schoolatlassen
met ongelijk succes voor de uitgevers, het beeld van de aarde onder ogen van de
jeugd gebracht. De voornaamste daarvan zijn in een Schema (zie: tegenover p. 413)
opgenomen.
Van 1877 tot heden blijkt er weinig animo voor concurrerende atlas-uitgaven ge-
weest te zijn. De periode vöör 1880 daarentegen kenmerkt zieh door een grote ver-
scheidenheid, waarin echter een viertal atlassen opvallen doordat zij een bestaan
van 30 jaar of langer gehad hebben. Uit het Schema blijkt eveneens dat op het
moment dat de Schoolatlas der geheele aarde onder leiding van p. r. bos verscheen,
er met de aanwezigheid van acht, min of meer gelijkwaardige atlassen rekening
gehouden moest worden. Van deze acht hebben slechts de atlassen van bruins,
witkamp en kuyper het tot 1890 volgehouden.
Over de inhoud van de atlassen kan in dit artikel wegens ruimtegebrek niet veel
gezegd worden. T.z.t. zal de inhoud van iedere atlas in Atlantes Neerlandici worden
vermeld.
Samenvattend kan geconstateerd worden dat een atlas met meer dan 30 kaarten
een uitzondering is, dat thematische kaarten gewoonlijk ontbreken en dat de karto-
grafie meestal eenvoudig gehouden is. Uitzondering op het algemene kaarttype
vormen de Atlas der Natuurkundige Aardbeschrijving door J. kuyper, Gorinchem,
J. Noorduyn en Zn., 1874 en de Atlas der Natuurkundige Aardrijkskunde door Dr.
c. m. kan (de latere Professor kan), Arnhem, J. Voltelen, c. 1874, beide met vele
thematische kaarten.
Door J. kuyper zijn meerdere verdienstelijke atlassen gemaakt. Hij is de figuur die
in de tweede helft van de 19e eeuw opvalt door zijn atlassen, gekenmerkt door een
goede redactie en geslaagde vormgeving. Aan hem danken we ook de uiterst be-
langrijke en fraaie Gemeente Atlas van Nederland, 1864-74, met een kaartje van
iedere gemeente op de schaal 110000-1100000; een uitgave waarmee Nederland
internationaal bezien, iets bijzonders heeft gepresteerd. In de categorie 'atlassen
van Nederland' komt trouwens nog een uitschieter voor: Kaarten der Provincien
van het Koninkrijk der Nederlanden, vervaardigd naar de Groote Topographische
en Militaire Kaart van het Ministerie van Oorlog en naar Schelsen der Gemeenten
van p. h. witkamp, door J. Smulders Co., te 's-Gravenhage, (1868). 53 X 36 cm,
10 kaarten en 20 pp. statistieken. Schaal 1:200000. Deze atlas bestaat in feite uit
een ongekleurde kaart van Nederland, 1:200000, vrijwel even rijk aan details (over
laden zou men thans zeggen) als de gekleurde kaart 1:200000 vervaardigd door de
Topografische Dienst in de jaren na 1885. Deze Atlas van Nederland 12000000 ver
vaardigd door J. smulders co. (Lithograaf des Konings) en de Gemeente Atlas
van Nederland vervaardigd door j. kuyper en uitgegeven door H. Suringar te
Leeuwarden, zijn door hun kwaliteit van bijzondere klasse.
Nederlandse atlassen uit de 19e eeuw 407
K.N.A.G. Geografisch Tijdschrift II (1968)
