De tentoonstelling '400 Jaar Atlas'
383
Berichten uit de kartografie
In 1570 verscheen in Antwerpen het Theatrum Orbis Terrarum van Abraham ortelius. Men kan
het Theatrum beschouwen als de eerste atlas, hoewel mercator pas in 1595 bij het verschijnen
van zijn Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura de naam
'atlas' invoerde, waaronder hij een aantal ingebonden kaartbladen verstond, die ondermeer
door de begeleidende tekst een eenheid vormden. De kaarten werden verkregen door ver-
kleiningen van reeds bestaande kaarten; echte atlassen werden bovendien in edities uitgegeven.
Dit alles in tegenstelling tot de 'atlassen' van bv. lafreri, die ontstonden doordat op bestelling
van een afnemer een aantal losse bestaande kaarten, die onafhankelijk van elkaar waren ver
sehenen, bijeen gebonden werden.
De tentoonstelling '400 Jaar Atlas' wil een kort overzicht geven van de geschiedenis van de
atlaskartografie, waarvan ortelius' Theatrum van 1570 het begin is geweest.
Het is niet verwonderlijk dat de eerste echte atlas in Antwerpen verscheen en zo'n succes werd.
Antwerpen was in de 16e eeuw het (rijke) handelscentrum van de wereld. Vele kooplieden en
reders ondersteunden kunstenaars en geleerden, en hadden, mede uit handelsbelang, een
levendige belangstelling voor het door de grote ontdekkingen snel wisselende wereldbeeld.
Het handelsbelang bracht ook mee dat er grote behoefte was aan geografische informatie.
Hierin nu werd door het fraai uitgevoerde Theatrum voorzien. Ongetwijfeld diende de atlas
voor velen als statussymbool; de rijke illustraties verbloemden geografische gebreken. De uit-
gave werd technisch mogelijk gemaakt doordat in Antwerpen toen enkele zeer belangrijke
drukkerijen gevestigd waren.
Abraham ortelius werd in april 1527 in Antwerpen geboren. Hij werd aanvankelijk opgeleid
tot 'afzetter', dat is de man die op bestelling kaarten en prenten inkleurde. Grote belangstelling
had hij voor geografie en geschiedenis, voor kunst en antiek. ortelius heeft veel vreemde
landen bezocht, waar hij antiek en kaarten kocht; de kaarten verkocht hij dan weer, na ze
gekleurd te hebben, in zijn winkel in Antwerpen. Na 1560 ging hij er toe over zelf enige kaarten
te maken, o.a. in 1567 een van Azie. Zijn grote bekendheid verkreeg hij echter door de uitgave
van zijn Theatrum Orbis Terrarum. Deze atlas voorzag, gezien het grote aantal dat ervan ver
kocht werd, in een dringende behoefte.
Wat precies de drijfveren zijn geweest tot het samenstellen van het Theatrum, is niet met zeker-
heid te ze ggen. Het is mogelijk dat de reder gilles hooftman, een der grootste maecenassen
van zijn tijd, hierbij een rol heeft gespeeld. Als reder had hij kaarten nodig, maar vond de
grote losse kaarten onpraktisch. ortelius zou de opdracht hebben gekregen de verschillende
kaarten tot hetzelfde formaat terug te brengen en ze samen te binden. Dit zou de voorloper
van het Theatrum zijn geweest.
Anderen menen dat mercator, die met het plan rondliep een atlas samen te stellen, ortelius
inspireerde tot het samenstellen van het Theatrum, mercator zou uit sympatie voor ortelius
de uitvoering van zijn plan hebben uitgesteld om deze de eer te gunnen en zijn atlas geen
concurrentie aan te doen.
Van 1 Oktober tot eind november wordt in de expositieruimte van het Transitorium II in de
Uithof te Utrecht de tentoonstelling '400 Jaar Atlas' gehouden; de tentoonstelling is voor-
namelijk 's-middags geopend. Het initiatief is van Prof. dr. ir. c. koeman uitgegaan, en onder
zijn leiding bereidden enige Studenten de tentoonstelling voor. Behalve uit de collectie van het
Geografisch Instituut te Utrecht zijn atlassen te zien uit verzamelingen van verschillende
universiteitsbibliotheken, musea en van particulieren. Een aantal bedrijven heeft modern
materiaal toegezegd.
W. A. M. VAN DEN DRIES,
V. B. VAN BERGEIJK,
ESTHER MICHEELS,
Studenten in de fysische
geografie te Utrecht.
K.N.A.G. Geografisch Tijdschrift IV 1970) Nr. 4
