Algemene gegevens over de kaart
ders van grote kaartencollecties en brengen verras-
send veel nieuwe gegevens aan het licht, wat betreft
wijze van vervaardiging, aantal drukken enz.
Er zal hier nader worden ingegaan op het mogelijke
gebruik van de kaart van Zeeland, uitgegeven in 1655,
aan de hand van het hierbij gevoegde fragment. Bij de
heruitgave in 1973 is overigens een uitstekende inlei-
ding geschreven door J. Grooten, die met name veel
nieuws gaf over de bronnen van de kaart.
De oorspronkelijke kaart verscheen voor het eerst
in 1655 bij Nicolaas Visscher te Amsterdam met de
latijnse titel "Zelandiae Comitatus Novissima Ta
bula" (Nieuwe kaart van het Graafschap Zeeland).
Dat de kaarttitel in het latijn werd gesteld was in de
17de eeuw heel gewoon, soms met toevoeging van
een ondertitel in het nederlands. Een van de redenen
van dit gebruik kan zijn, dat een kaart met latijnse
titel - die daardoor gewichtiger klonk - commerci-
eel beter lag, dan 6£n met een alledaagse titel in de
eigen landstaal.
De kaart is als kopergravure gedrukt en bestaat uit
9 deelbladen, die aaneengeplakt een afmeting van
138 x 159 cm heeft. De schaalaanduiding is gedaan
in blooise roeden en duitse mijlen en te berekenen op
ca. 1 40. 000 (de heruitgave is verkleind tot ca.
1 57. 000). Het noorden bevind zieh nagenoeg boven;
er is een kleine afwijking naar rechts. Zoals bekend
zal zijn, is het aangeven van de schaal in een verhou-
dingsgetal, evenals het plaatsen van het noorden bo
ven op een kaart, pas gaandeweg gebruikelijk gewor
den vanaf begin 19de eeuw.
De kaart omvat het gehele huidige Zeeland (behalve
een zuidelijk gedeelte van Zeeuws-Vlaanderen - dit
heeft een historische oorzaak) met een deel van
Goeree-Overflakkee en het grensgebied met Brabant.
Hoewel in de streekhistorische literatuur vaak ge-
sproken wordt over Visscher's kaart van Zeeland is
niet Nicolaas Visscher de auteur maar Zacharias
Roman (geboren te Haarlem in 1595, overleden te
Middelburg ca. 1675), die vanaf 1620 een boekhan-
del/uitgeverij te Middelburg had. Roman vervaar-
digde de kaart in de jaren 1650-1653 met behulp van
diverse toentertijd bestaande, gedrukte en getekende
kaarten van delen van Zeeland, hiertoe in Staat ge
steld door de toestemming van de Staten van Zeeland
om in hun Raadkamer kaarten te mögen raadplegen.
Er werden voor zover nagegaan kan worden geen
eigen veldwaarneming en metingen gedaan.
Het graveren van de kaart vond plaats in de drukke-
rij-werkplaats van de firma Nicolaas Visscher. Dit
familie-bedrijf kende drie generaties lang (ca. 1630
tot 1720) als uitgeverij een bloeiend bestaan. Dat de
kaart van Zeeland voornamelijk bekend staat als de
kaart van Visscher komt ook doordat Nicolaas Vis
scher de schijn heeft willen wekken dat hij de kaart
alleen vervaardigde. Er komen namelijk drukken
van de kaart voor, waarbij de naam van Roman is
weggelaten en ook exemplaren met een apart opge-
plakt, gedrukt titelstrookje möt toevoeging van
Roman's naam als auteur. De kaarten die dit opge-
plakte (gecorrigeerde) titelstrookje (nog) bevatten
zijn waarschijnlijk de exemplaren, die door Zacha
rias Roman (die terecht bezwaar maakte) te Middel
burg verkocht werden.
Over de diverse oplagen van de kaart, die vier druk
ken gekend heeft - 1655, 1656 (met enkele verbeterin-
gen), 1680 (enigszins bijgewerkt) gedrukt bij Visscher
en tussen 1719-1725 (aanzienlijk bijgewerkt) uitgege
ven door de Weduwe Ottens en Zonen eveneens te Am
sterdam - is weinig te zeggen. Deze zullen eerder in
tien- dan in honderdtallen geschat moeten worden.
Volledigheidshalve moeten we ook de uitgave noemen
van de Franse navolging van de kaart te Parijs bij
Le Rouge in 1748. Van de originele kaart zijn nog
maar weinig exemplaren over. Van de eerste druk
kennen we tot dusver nog 4, van de tweede nog 3, van
de derde nog 1 en van de Vierde nog 6 exemplaren.
Dat we nu nog maar weinig van deze kaarten terug-
vinden in binnen- en buitenlandse kaartenverzamelin-
gen, moet niet alleen gezocht worden in de oorspron-
kelijk geringe oplagen (daarover bestaat trouwens
geen zekerheid), maar ook in het feit dat kaarten die
aan de wand worden gehangen, kwetsbaar zijn en eer
der in de prullemand terecht komen. De wandkaart
die bewaard wordt in losse bladen, eventueel in een
band ingebonden, garandeert een betere conservering
en het zijn dan ook vrijwel altijd deze exemplaren die
nu nog bestaan.
De 17de eeuwer kon zieh de kaart aanschaffen met
een sierrand van gravures van Steden en dorpen
(als "Speculum Zelandiae" ook afzonderlijk uitgege
ven) en met een beschrijving, zoals blijkt uit een
catalogus van de uitgeverij Visscher uit 1682. Het is
echter nog de vraag of dit ook al gold voor de druk
ken van de kaart uit 1655/1656.
De funktie van de kaart in vroeger tijd
Dat we spreken over "wandkaart" met betrekking tot
deze kaart vraagt om nadere toelichting, omdat dit
kaarttype tegenwoordig niet meer in deze vorm wordt
aangetroffen. De moderne wandkaart, voornamelijk
in gebruik bij het onderwijs, heeft als eigenschap dat
men van een betrekkelijk grote afstand nog duidelijk
bepaalde topografische informatie (Steden, wegen,
enz.kan waarnemen, omdat die in grootte overdre-
ven is weergegeven. De wandkaart uit de 17de eeuw
is echter van een geheel ander soort. Men moet de
ze kaart van dichtbij bekijken om over de inhoud ge-
informeerd te kunnen worden.
De kaart van Zeeland was 66n uit de reeks van ge
drukte wandkaarten van delen van Nederland (pro-
vincies meestal), die in de 17de eeuw werden uitge
geven. We kennen achtereenvolgens:
De kaart van Groningen, Friesland, Drente en
Overijssel
87 x 76 cm; J. van Doetecum, 1606.
De kaart van Noord-Holland
116 x 105 cm; Joost Jansz. (Bilhamer of Beeldsnij-
der), 1575, gewijzigde heruitgave Harman Allertsz.
van Warmenhuysen, 1608.
De kaart van het Graafschap Holland (Noord en
Zuid-Holland)
114 x 170 cm; B. F. van Berckenrode/W. J. Blaeu, 1621.
De kaart van het Graafschap Holland
162 x 302 cm (de grootste.'); J. A.Colom, 1639.
De kaart van Overijssel
84 x 104 cm; Nie. ten Have/Gerard Valk, 1650.
De kaart van Zeeland
138 x 159 cm; Z. Roman/N. Visscher, 1655.
22
KT 1975.1. 3
