Zeekaarten als dokumenten bij historisch onderzoek
C.Koeman
Opgedragen aan de herinnering aan Dr. Ernst Crone
In deze bijdrage zal een opsomming gegeven worden
(niet volledig uiteraard) van toepassingen van oude
zeekaarten bij historisch onderzoek. Het onderwerp
is dermate uitgebreid en de geschiedenis van de
oudste zeekaart is al op zo vele plaatsen behandeld
dat er in de verste verte niet over gedacht kan
worden om in dit kort bestek een volledig overzicht
te geven. Er zullen voorbeelden van toegepast
onderzoek gegeven worden die zowel binnen als
buiten de Nederlandse kustgebieden liggen. In deze
voorbeelden zullen ook enkele bijzondere gevallen
van verkeerde toepassingen van de zeekaart bij his
torisch onderzoek vermeld worden.
De verwachting van dit onderwerp is misschien dat
er over verborgen schatten gesproken zal worden,
schatten die teruggevonden werden dankzij een oude
zeekaart waarop de plaats stond aangegeven. Die
verwachting gaat dan inderdaad in vervulling want
de goudlust is, zoals de andere lusten, aan geen
mens vreemd. Het zal u, de volken der aarde kennende,
niet verbazen dat er in de Verenigde Staten van Noord-
Amerika een gedrukte catalogus van 'treasure maps'
bestaat. Gedrukt en uitgegeven door de Map and
Geography Division van de Library of Congress,
Washington D.C. (1); waarschijnlijk om voor eens en
altijd verlost te zijn van het beantwoorden van
brieven met: 'bezit u misschienvan schat-
gravers.
Enigszins verwant aan de kaart met verborgen
schatten is de zeekaart waarop een ge Strand schip
staat aangegeven. Zeekaarten met wrakken behoren
tot het meest algemene genre dat er bestaat. Ook
zeekaarten uit de 17e en 18e eeuw waarop de stranding
van een schip staat aangegeven, zijn allerminst
zeldzaam. Voor onderwater archeologen zijn ze niet
altijd bruikbaar omdat a) hun schaal te klein is en
b) de plaatsbepaling van de stranding niet goed werd
uitgevoerd.
Liever heeft de scheepsarcheoloog een scheepsjournaal
waarin de plaatsbepaling van de ramp staat beschreven.
Maar ook al wanneer aan bovenstaande voorwaarden
voldaan wordt, is het opsporingswerk vaak vergeefs
omdat de zee in de loop der eeuwen het wrak heeft
gesloopt, verplaatst of begraven. Scheepsarcheologen
weten daarover meer te verteilen dan ik. De toe-
nemende kennis en künde van de scheepsarcheologie
heeft wel de belangstelling voor de oude zeekaart
vergroot, zoals de conservators van de kaarten-
verzamelingen zullen kunnen bevestigen.
Niet alleen de belangstelling van de schatgravers is
oorzaak van de grote run op de zeekaarten: er is in
de laatste tien jaar gelukkig v6el meer over het land
onder water bekend geworden dan in deze hele eeuw.
Het historisch kartografisch onderzoek wordt daarin
meegesleept, met gevolgen voor de kaarten-
verzamelingen. Eigenlijk zijn de verzamelingen nog
niet klaar om goede hulp te verlenen want de carto-
bibliografische behandeling van de duizenden zee
kaarten in onze verzamelingen werd tot voor kort
achtergesteld bij de behandeling van landkaarten.
Kort gezegd: met de catalogisering van de 17e, 18e
en 19e eeuwse zeekaart is het zeer matig gesteld.
Vooral aan de 19e eeuwse zeekaart is vrijwel niets
gedaan. Hetgeen zowel de onderzoeker als de
bibliothecaris veel last bezorgt. Over het algemeen
kan men stellen: hoe ouder de zeekaart, hoe meer
er over bekend is en hoe beter hij is beschreven in
de catalogus. Een aantal oude zeekaarten zijn z6
beroemd, dat iedere bibliothecaris ze blindelings
kan vinden, als facsimile reproduktie uiteraard.
Meestal zijn deze zeekaarten beroemd geworden
door de controversies omtrent hun waarde als
historisch document die ze hebben opgeroepen.
Enkele voorbeelden van zulke controversies of van
verkeerde interpretaties van de inhoud mögen hier
volgen.
De bekende 'Nautical Chart of 1424' is de
roepnaam van een portolaan-kaart die sedert 1955
in het bezit van de James Ford Bell Collection in
Minneapolis is. Het is een door een Italiaanse kaarten-
maker getekende zeekaart van de Noord-Atlantische
Oceaan. Z'n algemene bekendheid is te danken aan
de vermoede weergave van Westindische Eilanden.
Dit zou er op duiden dat er in Europa al in het begin
van de 15e eeuw kennis bestond van een eilanden-
groep in de Indien, die door naar het westen te varen
bereikt kon worden. Er zijn v66r- en tegensprekers
van bovengenoemde theorie die elkaar in geschritten
bestreden hebben. De meest overtuigde vöörspreker
is de internationaal beroemde Portugese geleerde
Armando Cortesäo, wiens verhandeling tevens het
helderste artikel vormt dat over dit controversiele
onderwerp geschreven werd (2).
Vergelijkbaar met de mogelijke afbeelding van
Amerikaanse eilanden op kaarten uit de tijd van vöör
Columbus is de mogelijke afbeelding van Australie
op zeekaarten uit de 16e eeuw. Omdat we de oudste
journalen en de oudste aanduidingen op zeekaarten
van het aanlopen van de westkust van Australie pas
KT 1976.11. 3
9
