van de inhoud van een oude zeekaart, als bron voor
historisch onderzoek.
De bewaard gebleven westelijke helft van wat
eens een wereldkaart uit 1513 is geweest, kent
iedereen als de wereldkaart van de Turkse stuurman
Piri Reis. Iedereen kent hem, omdat de amateur-
historicus Von Dänlken hem opgenomen heeft in zijn
boek 'Waren de goden astronauten' Von Däniken
heeft kennelijk niet het minste gevoel voor kaartlezen
want hij moet vertrouwen op de interpretatie van de
kaartinhoud door een professionele kartograaf uit
de Verenigde Staten van Noord Amerika. Die
'navigator vindt dat deze kaart uit 1513 een goed
gelijkende afbeelding van de kust van Antarctica
geeft, uit de periode voor de ijsbedekking. Von
Däniken steunt op die verklaring wanneer hij
astronauten van voor het jaar 0 satellietfoto's
van de aardbol laat maken. Uit zo'n foto zou een
gedeelte van de kaart van Piri Reis getekend kunnen
zijn.
Ik ga hieraan geen tijd en papier verspillen maar
wil er wel op wijzen dat u en iedereen die een kaart
kan lezen een betere interpretatie van Piri Reis'
zeekaart kunnen leveren dan die kartograaf uit de
U.S. Hydrographie Bureau. De betreffende kustlijn
is de kustlijn van Zuid Amerika, die door Spaanse
stuurlieden vöör 1513 bevaren en in kaart gebracht
werd. Om dit vast te stellen hoeft u niets anders te
doen dan een breedte-interval van bijv. 30° tussen
de passer te nemen en daarmee de uitgestrektheid
van de oostkust van Zuid Amerika te meten. U vindt
dan dat de uiterste zuidpunt op Piri Reis' kaart op
ca. 55° Z.Br. ligt. Vervolgens dient u te weten dat
de richting van de kust ten opzichte van de magnetische
zuidrichting werd uitgezet. Beseffende dat ca. 1500
de miswijzing daar ter plaatse ca. 60° oost bedroeg,
wordt de oost-west richting van de kust verklaarbaar.
Wanneer de strekking van de kust ten opzichte van
het geografisch noorden of zuiden (de richting van de
meridiaan ter plaatse) wordt uitgezet, komt Zuid
Amerika op de kaart te staan zoals we dat uit onze
schoolatlassen gewend zijn. De alleroudste zeekaarten
zijn echter niet op meridianen gebaseerd, maar op de
richting van het magnetisch noorden en zuiden. Soms
kende men in die tijd de grootte van de miswijzing op
verschillende plaatsen van de N. en Z. Atlantische
Oceaan. Men gaf de grootte van de miswijzing dan
ook wel eens aan door de richting van de meridiaan
in de kaart te tekenen, zoals ook op de kaart van
Piri Reis te zien is (4).
Oude zeekaarten en oude scheepsjournalen kunnen
historisch waarnemingsmateriaal leveren voor het
reconstrueren van het gedrag van isogonen in de loop
der eeuwen. U weet, dat de plaats en de grootte van
de magnetische declinatie zieh in de loop der jaren
wijzigt. In de eerste helft van de 16e eeuw was er in
Europa een oostelijke miswijzing. De maximale waarde
heeft ongeveer 15° bedragen. In de loop van twee
eeuwen is op dezelfde plaats de miswijzing weer
teruggelopen tot ca. 10° westelijk en is nu, in deze
twintigste eeuw weer bezig naar het oosten te gaan.
In andere werelddelen, waar de miswijzing in vroeger
eeuwen niet zo goed waargenomen kon worden als in
Europa, kan de oude zeekaart het waarnemings
materiaal aanvullen. Bovendien leveren de scheeps
journalen en de leerboeken voor de stuurmanskunst
belangrijke gegevens. Met dit materiaal kan het gedrag
gereconstureerd worden van de verplaatsing van de
magnetische pool, zowel op het Noordelijk als op het
Zuidelijk halfrond. Ik veronderstel dat het bekend is
dat de verandering van de magnetische miswijzing
door deze poolverplaatsing teweeg gebracht wordt (5).
Er zal in deze bijdrage ook aandacht geschonken
dienen te worden aan de ontdekkingsreizen ter zee
door Westers scheepsvolk. 't Resultaat omvatte
meestal ook een kaart. Dat zijn dan de beroemde
eerstelingen' de eerste zeekaart waarop het eiland
Sachalin staat afgebeeld was een Nederlandse zee
kaart; Jan Mayen eiland komt 't eerst voor op een
kaart van Hondius uit 1598; Tasmanie voor het eerst
op een Nederlandse zeekaart uit 1644. Zo kunnen we
nog lang doorgaan, want het Nederlandse scheepvolk
heeft ijverig meer ontdekt. Natuurlijk waren Sachalin
en Jan Mayen eiland al lang bij de Eskimo's bekend,
maar die maakten er geen kaarten van. Ook de
inheemsen op Tasmanie wisten anno 1644 best dat
ze bestonden en dat hun land bestond. Maar het gaat
er blijkbaar om in onze gedachtenwereld, de westerse,
dat wij weten of een volk of een land bestaat.
De westerse mens heeft zijn ontdekkingen netjes
opgeschreven en in kaart gebracht, maar de
Australiers anno 1600 hebben dat niet gekund en staan
dus buiten spei. Grote heibel ontstond wanneer twee
of meer westerse volken elkaar de eer van een
ontdekking betwistten. Bij voorbeeld: de Italianen en
Portugezen bestrijden elkaar om de voorrang bij de
ontdekkingsgeschiedenis van de Canarische Eilanden
en de Azoren. Over de ontdekking van Spitsbergen
bestaat enige wrijving tussen Engeland en Nederland.
Vandaag de dag kunnen de Spanjaarden het nog niet
goed wisselen dat de Italiaan Amerigo Vespuci het
eerst 't vaste land van Midden en Zuid Amerika
gezien heeft. En laten we vooral niet over die Vikings
praten als er Spanjaarden onder ons gehoor zijn,
want de sensatie om de Vinland map' is nog altijd
niet bekoeld.
Een aardig verhaal tenslotte is te verteilen over de
zgn. ontdekking van de Hawaii Eilanden (6). Men
neemt nu algemeen aan dat James Cook die in 1778
voor het eerst op de kaart heeft gezet. Op het eiland
Hawaii zou hij helaas ook vermoord worden door de
inheemsen, die van hun leven nog nooit een blanke
gezien hadden, evenmin als hun voorouders ooit
geweten hadden dat er nog een andere mensensoort
bestond. De Hawaii Eilanden liggen op 21° N.Br.
Twee en een halve eeuw lang hebben Spaanse galjoenen
längs deze eilanden gezeild op hun tocht van Acapulco
naar Manilla en omgekeerd. Acapulco, de uitvoer-
haven van zilver en Manilla, de uitvoerhaven van
specerijen en andere oosterse waren liggen beide op
19° N.Br. Er zijn Spaanse zeekaarten bekend waarop
eilanden staan die heel wel de Hawaii Eilanden
kunnen zijn, hoewel hun naam uiteraard anders is.
Daarom komt o.a. Dahlgren tot de conclusie dat het
bestaan van deze eilandengroep al v66r Cook bekend
is geweest; dat Cook dit ook wel geweten heeft, maar
dat er geen geschreven Spaanse bronnen (journalen)
bekend zijn waarin het gezicht op deze eilanden
beschreven is.
In de Grote Oceaan zijn dergelijke situaties wel meer
voorgekomen: een eilandengroep wordt in de 16e eeuw
KT 1976.11. 3
11
