3*- Sty
van de graveur van de plaatsnamen is dat hij zijn
plaatsnamen niet dwars door de lijnen van de wateren
en wegen heenschrijft. Dit resulteert weer in een
wirwar van verschillende orienteringen van de plaats
namen waarmee het kaartbeeld buitengewoon onrustig
wordt. In het voorgaande werd prijzend over Merca-
tor en Ortelius gesproken. Wanneer we hun kaarten
van Holland nog eens bekijken dan blijkt het dat het
gemakkelijk is om hen te prijzen want wegen en slo-
ten waren nog niet afgebeeld op de kaarten uit de 2e
helft van de 16e eeuw.
Wanneer men de moeilijkheid van het graveren in ko-
per vergelijkt met de bezwaren die aan het tekenen
met pen en inkt, op steen en later op papier kleven,
dan is het duidelijk dat het graveren in koper aanzien-
lijk meer bezwaren met zieh meebracht. Een van die
bezwaren is dat men het schritt niet te klein kon snij-
den. Wanneer we de meetloupe nemen, en de grootte
van de onderkastletters, die in de koperplaat van de
17e eeuw gesneden zijn, gaan meten, dan zien we dat
de kleinste letters die ooit in koper gesneden zijn
0, 7 mm hoog zijn. Deze allerkleinste letters komen
voor op de koperplaten die in het midden van de 17e
eeuw bij Nicolaas Visscher zijn versehenen. Men
kent ook zak-atlasjes uit de 16e en 17e eeuw. Waar-
schijnlijk zal men denken dat het daarop toegepaste
schritt nog kleiner is dan op de kopergravures uit de
grote folio-atlas. Het tegengestelde blijkt het geval.
Door een goede generalisering bleek het mogelijk om
in de kaartjes uit de zak-atlasjes nog een groot aan-
tal plaatsnamen op te nemen waarvan het schritt; zel-
fig. 11 Het kleinste kaartschrift dat ooit in 't koper
gesneden werd, ca. 1690
den kleiner dan 0, 9 mm hoog is, hetgeen dus in we-
zen groter is dan het mininale kaartschrift op de fo-
lio-koperplaten. Wanneer we de grootte van de letters
op de koperplaten vergelijken met die welke met inkt
getekend zijn op steen, dan zien wij bijvoorbeeld dat
op de steen voor de eerste editie van de nederlandse
topografische kaart 1 50. 000 het kleinste schritt
0, 8 mm hoog is. Dit is het cursiefschrift wat als
meest voorkomend schrifttype op de 1 50. 000 voor-
komt. Het staand schritt heeft een minimum hoogte
van 10 mm.
Dat het graveren van schritt in kaarten lang niet ie-
ders werk is, blijkt wel uit het volgende voorbeeld
(fig. 13): een gedeelte van de stadsplattegrond
van Leeuwarden gemaakt en uitgegeven door een ove-
rigens onbekende kartograaf n. 1. P. van Harlingen,
in het latijn P. Harlingensis. De kaart dateert uit
1622 en geeft zoals met zovele stadskaarten het geval
is, de namen van de Straten in een legenda weer. Het
valt op hoe ongelijkmatig en hoe onelegant het schritt
gegraveerd is.
Het was allesbehalve ongebruikelijk om de namen van
de Straten in een legenda met verwijzing naar num-
mers of letters weer te geven. We treffen dit ook aan
op de beroemde stadsplattegronden uit de atlas van
Joan Blaeu en de gewoonte zet zieh zelfs voort tot ver
in de 19e eeuw. De noodzaak daartoe is duidelijk als
we ons realiseren dat de breedte van de Straten zo
klein was dat er geen graveur gevonden kon worden
die in deze smalle Straten nog een naam kon schrij-
ven. Men kan het zelfs beter z6 stellen dat de gra-
veertechniek op zichzelf het niet toeliet dat men na
men schreef waarvan de hoogte van de letters kleiner
dan 2 mm was. Een goed voorbeeld om dat te illu
streren is het bijgaande gedeelte van een kaartje van
Alkmaar uit een zakatlas uit de 18e eeuw (fig. 14)
met elegant schritt in de rand.
Men vindt tot ver in de 19e eeuw in de rand een legen
da met de straatnamen toegepast, zoals hier op de
plattegrond van de stad Haarlem uit 1818. Hier is ten
dele in de kaart zelf geschreven maar er staan boven-
dien nog 155 straatnamen in de kantlijn. Men dient
fig. 14 Elegant miniatuurschritt in 18de eeuws zak-
atlasje
24. cte Meer
d Oude e/re^gt~.
1d. JCarus Straect.
rjde Geest-.
lSt-rasthuis Streuet-,
igJZitse veertr.
ZO. Cocrn Str-euct.
22ScAnete Streuet-
22. Jicge Straett~.
2?. Boele Streuet-
24. Iiireibe Steeg
2£. Lamletert Steeg
zS. Biglaers Steegje
27. Basttor Stre^
28. VliieruUrhef
2()Jcerrte ZldeuweSloot
Schate Steeg
£2. JZtdder Straat-.
JLgtxr Streuet-
£4. Meter- Streutir.
d'SSuweeL
Mieter Str-aectr.
37. Beun t erregt-
16
