De Hadego-lichtzetmachine is eigenlijk een reproduk-
tiecamera die speciaal is gebouwd voor het opnemen
van regels tekst. Daartoe is het apparaat voorzien
van veel hulpmiddelen die ook op een normale repro-
camera aanwezig zijn: automatische scherpStelling,
lichtcompensatie, centreer- en justeerinrichting, re-
peteermechanisme. Verder nog een interlinieregeling,
verlichting, filmcassette, instelschaal en belichtings-
klok. De Hadego moet in getemperd daglicht worden
opgesteld.
De lettermatrijzen zijn zwarte plastic blokjes met een
wit letterbeeld, waarvan twee grootten bestaan, na-
melijk 20 punts en 48 punts. De blokjes worden be-
waard in speciale kästen zoals bij loden letters en
moeten bij het zetten ook "geraapt" worden. Later
worden ze weer "verdeeld" over de kast. In een spe
ciale zethaak wordt bhn regel tekst gezet en door de
zetter meteen gecontroleerd. De haak gaat in de ma
chine, waar het zetsel centraal geplaatst wordt of
links gelijnd. De grootte van de gevraagde tekst
wordt nu ingesteld in typografische punten of met het
verkleiningspercentage. Wanneer 20-punts matrijzen
gebruikt worden en men vraagt C. 10 is een instelling
op C. 10 bf op 50% mogelijk. Elke corpsmaat tussen
C.4 en C. 34 (elk percentage tussen 20 en 170) is z6
instelbaar met de matrijzen van 20 punten. Met de
grote matrijzen van 48 punten is C. 10 tot C. 82 be-
reikbaar (eveneens bij de percentages van 20 tot 170).
Spatieren van de Hadego-tekst is al mogelijk met
smalle spaties van 3 punt! Bij verkleining tot 20%
krijgen we dan 0,1 punt spatie op de film. Wanneer
voor kaartnamen een vaste spatiering gewenst is kan
die het beste worden aangegeven met: "x punt spatie
in de haak". Bij elke verkleining is de spati'dring dan
naar verhouding gelijk. Aangeven van "spatie op de
film" is ook mogelijk. Door meer spatie te gebruiken
kan de zetter de regels uitvullen, waardoor ze aan
beide zijden gelijnd worden.
De interlinie (tussen de regels) wordt bepaald door
het vertikale transport van de film na de opname: elke
maat is mogelijk, zelfs zeer krappe waardoor de tekst
bijzonder kompakt gezet kan worden. Opgeven in typo
grafische punten of in millimeters.
Het filmbeeld waarop de tekst komt te staan kan posi-
tief of negatief zijn, leesbaar of spiegelbeeidig, zowel
op gewone film als op strippingfilm. Strippingfilms
van kaartteksten kunnen echter beter van negatieve
films gemaakt worden, zodat het origineel behouden
blijft. Het maximale filmformaat is 30 x 40 cm. Wan
neer de verkleiningsfactor en de spatiering juist wor
den opgegeven is de Hadegotekst altijd precies gelijk
en kan ook na jaren onopvallend vervangen worden bij
korrekties.
Het Diatype-apparaat is een stuk kleiner dan de Hade
go en kan op een tafel bij vol daglicht gebruikt worden.
Het werkt niet met losse letterblokjes maar met een
ronde glazen schijf waarop de letters van fefen of twee
soorten negatief in de vorm van drie concentrische
cirkels zijn aangebracht. Deze schijf bevindt zieh in
het apparaat en kan snel verwisseld worden.
Een handgreep aan de voorzijde van de Diatype wordt
door de zetter naar de eerste letter op een indicatie-
schaal bewogen, waarna hij op die handgreep een
knopje indrukt. In het apparaat wordt dan de letter ge-
centreerd en vervolgens gaat de sluiter even open zo
dat deze letter op de film belicht wordt. Achter elkaar
worden zo alle letters van een regel op de film be
licht, maximaal 21 cm breed.
De grootte van de letters kan worden ingesteld tussen
4 en 36 punten kapitaalhoogte, waarbij de breedte van
de letters en de spatiering elektronisch wordt aange-
past. De spatie kan natuurlijk ook ruimer gekozen
worden en wel van 0 tot 8 mm. Zelfs verkleining van
de spatie is mogelijk tot 2 mm toe. De aflezing van de
Diatype is tot 0,02 mm nauwkeurig, wat evenwel be-
tekent dat bij 50 letters een afwijking van 1 mm in de
breedte kan ontstaan.
De regelafstand is tot op 0,1 mm nauwkeurig in te
stellen. Interlinie kan ingesteld worden tussen 0 en 10
mm met afstanden van 0,25 mm. De maximale hoogte
van het zetsel is 30 cm. Met de Diatype kunnen ook
heel goed lijnen gezet worden, zowel horizontaal als
vertikaal en in dikte varierend van 0,15 tot 9 mm.
Bovendien bevat de letterschijf een aantal Symbolen,
zoals cirkeltje, balletje, vierkantje, sterretje en
driehoekjes die heel bruikbaar zijn in kaarten. De
film of strippingfilm wordt afgeleverd als leesbaar of
spiegelbeeldig positief.
Er is febn opvallend verschil tussen fotozetsel en lood-
zetsel: het letterbeeld van fotozetsel is bij alle corp-
sen hetzelfde, terwijl loodletters in kleinere maten
iets vetter en breder werden ontworpen. Fotozetsel en
loodzetsel zijn daarom moeilijk door elkaar te gebrui
ken.
Korrektie van de proefdruk
Zowel bij loodzetsel als bij fotozetsel is controle door
de kartograaf gewenst. Bij loodzetsel is het gebruike-
lijk dat er van de gezette tekst een of meer proefdruk-
ken gemaakt worden.
De eerste proefdruk wordt de "vuile proef" genoemd
en zal meestal door de zetterij worden gecontroleerd.
Bij de tweede proefdruk, de zogenaamde "schone
proef", zijn de zetfouten gekorrigeerd en kan de au-
teur, in casu de kartograaf, nog enkele verbeteringen
aangeven. Elke wijziging moet hij aangeven met de
genormaliseerde korrektietekens. Wanneer hierna nog
een proef nodig is, wordt die de "laatste proef" ge
noemd; hierop kan gekontroleerd worden of de wijzi-
gingen goed werden uitgevoerd.
Korrekties in fotozetsel moeten meestal als nieuwe
kopij worden doorgegeven omdat wij zigingen in de
film niet mogelijk is, tenzij door montage van nieuw
gezette woorden.
Bij loodzetsel moet de korrektor goed weten op welke
manier het zetsel tot stand kwam, omdat de korrek
ties daardoor beinvloed kunnen worden, (zie Kaart-
bulletin 25)
- Bij handzetsel bestaat het zetsel uit losse loodstaaf-
jes die per stuk verplaatst, vervangen of omgekeerd
kunnen worden. Letters van andere typen of corpsen
kunnen ertussen geraakt zijn. Bij het opbinden kun
nen de voorste of achterste letters omvallen en ver
wisseld worden.
- Bij regelzetsel moet voor een enkele korrektie de
hele regel overgezet worden met de kans op nieuwe
fouten eiders in de regel. We zien die dan ook
meestal wel verschijnenj
De regel kan ook verkeerd tussengevoegd worden;
een bekend verschijnsel bij kranten.
- Bij Monotype-zetsel worden de korrekties als hand-
