kaartlezer informatie te geven over het soort van
verschijnsel: dit is een stad, dat is een gebergte en
ze heten zus of zo.
Plaatsing
s ym b ol e n
van kaarttekst bij punt-
Zowel kaarttekens (punten, lijnen, oppervlakken) als
kaartteksten (woorden) zijn Symbolen, zij verwijzen
naar iets anders dan ze zijn. De betekenis van het
kaartsymbool wordt eenduidig in de legenda verklaard.
De betekenis van kaarttekst appelleert aan een reeds
bekende inhoud, al of niet bij de kaartlezer aanwezig.
Wat betreft kaarttekens ligt de plaats meestal vrij
nauwkeurig vast, daarentegen kan kaarttekst min of
meer wisselen van plaats. In tegenstelling tot kaart
tekens moet bij kaarttekst de vraag worden beantwoord:
Hoe kan de kaarttekst het best geplaatst worden in de
ruimte? Of: welke plaats in de grafische ruimte be
werkstelligt een optimale grafische waarneming van
tekst?
Bij het beantwoorden van deze vraag zal het uitgangs-
punt zijn de bevordering van een ruimtelijk evenwicht.
Waarom? Zodra op een wit blad papier een punt-
symbool wordt ingetekend, is daardoor het evenwicht
van het egale witvlak verstoord, zie fig. 2
Name
figuur2
figuur3
Deze asymmetrie is karakteristiek voor de struktuur
van kaarten en wordt door de kaartwaarnemer als
zodanig waargenomen en geaccepteerd. Zodra het
puntsymbool wordt benoemd, dus tekst wordt toege-
voegd, zal de waarnemer spontaan verwachten dat
de asymmetrische konstruktie wordt verzacht.
Plaatsing van de tekst aan de zwaartepuntzijde wordt
aangevoeld als onevenwichtig ruimtegebruik, er ont-
staat een onbalans, zie fig. 3.
Dit gevoel wordt veroorzaakt door de bij de waar
nemer aanwezige wetenschap dat de tekst evengoed op
iedere andere piek rond het symbool had kunnen wor
den geplaatst, dit in tegenstelling tot het puntsymbool
dat plaatsgebonden is. Door tegemoet te komen aan het
verwachtingspatroon van de kaartwaarnemer, ophef-
fing of verzachting van de asymmetrie, zal het kaart-
beeld een grotere mate van rust uitstralen. Daarom
moet gezocht worden naar de meest evenwichtige
positie van de tekst. Deze wordt gevonden in de rich-
ting waar zieh de grootste hoeveelheid ruimte bevindt,
zie fig. 4.
figuur4
figuur 5
.Balanced
Balanced
figuur 6
figuur 7
Het principe van ruimtelijk evenwicht kan worden ge-
illustreerd aan de hand van een wit blad papier met
in het optische midden (ongeveer 5% boven het meet-
kundige midden gelegen) een puntsymbool, fig. 5.
Plaatsing van een naam aan de linker of rechter zijde
betekent een verstoring van het evenwicht, fig. 6.
Ook gecentreerde plaatsing boven of onder het punt
symbool verstoort de balans, doch in mindere mate,
fig. 7. Door de centrale plaatsing van het puntsymbool
bieden zieh twee mogelijkheden voor plaatsing aan.
Dergelijke gevallen zullen zieh in kaarten niet vaak
voordoen, vanwege de asymmetrische struktuur van
het kaartbeeld.
De grafische ruimte bestaat uit hoeveelheden licht en
donker, zwart en wit, of kleur. Het plaatsen van een
naam in deze ruimte betekent grafisch gezien niets
anders dan een lichte piek op de kaart donker maken,
of andersom bij negatieve tekst. Wanneer een naam
wordt geplaatst in een ruimtelijke situatie (zie fig. 8)
waar zieh reeds meer zwart bevindt dan eiders, ont-
staat een verdubbelingseffekt.
De donkere zijde lijkt overdreven donker, de lichte
zijde lijkt lichter, zie fig. 9. Dit effekt wordt opge-
heven door aan de lichtere zijde het zwart van de
tekst te plaatsen, fig. 10.
De figuren 11 tot en met 15 tonen een aantal veel voor-
komende situaties van tekstplaatsing, waarbij de be-
schikbare ruimte slechts een juiste positie toelaat,
wanneer men uitgaat van een evenwichtige licht-donker
verhouding in de ruimte.
1978.IV.4
19
