Wandkaarten der Nederlanden uit de 16e en 17e eeuw
G. Schilder
Inleiding
Een verwaarloosd hoofdstuk van de historische karto-
grafie van Nederland vormt onze kennis van de over-
zichtskaarten der 17 Provincien uit de 16e en 17e
eeuw. Dit komt duidelijk tot uitdrukking in het werk
van S. J. Fockema Andreae en B. van 't Hoff: Geschie-
denis der kartografie van Nederland ('s-Gravenhage
1947), waar op blz. 52 in slechts vijf regels op
Visscher's overzichtskaart der 17 ProvinciBn, zoals
deze voorkomt op diverse schilderijen, attent wordt
gemaakt (een exemplaar van de wandkaart was hen
onbekend). Verder merken de beide auteurs op dat de
geografische betekenis van deze algemene kaarten
gering is en dat de decoratie een voornaam bestaans-
motief van deze kaarten vormt. Met deze beoordeling
ben ik het echter niet helemaal eens. Om tot zulk een
beoordeling te kunnen komen, moet men eerst de be-
schikking hebben over een overzicht van de soorten
wandkaarten der Nederlanden die in de 16e en 17e eeuw
op de markt te verkrijgen waren. Pas het in de laatste
jaren verrichte onderzoek, in Nederlandse en buiten-
landse collecties, naar dit soort wandkaarten heeft
het ons mogelijk gemaakt een dergelijk overzicht te
kunnen presenteren. Hiermee is nog niet gezegd
dat wij nu reeds alle wandkaarten der Nederlanden uit
de 16e en 17e eeuw kennen. We moeten eerder van
een eerste verkenning spreken.
Duidelijk kunnen we echter deze wandkaarten der
Nederlanden in twee categorieen indelen. In de eerste
categorie zijn de wandkaarten te plaatsen die, naast
de voor hun tijd karakteristieke rijke decöraties, een
kaartinhoud, gebaseerd op de nieuwste geografische
kennis, vertonen.
In de tweede categorie dient de kaart vooral als deco-
ratieve wandversiering en is de kaartinhoud slechts
van secundaire betekenis. Meestal vielen de uitgevers
bij de uitgave van dit soort wandkaarten op oudere
koperplaten terug. In de volgende lijst ontmoeten we
vertegenwoordigers van beide categorieen.
1. Een onbekende kaart der 17 Provincien van Jacob
van Deventer.
Van Deventer (overleden ca. 1575) heeft met het ver-
vaardigen en uitgeven van zijn provinciekaarten een
buitengewoon belangrijke bijdrage geleverd aan de kar
tering van de gewesten van de 17 Provincien. 1) Hij
was natuurlijk ook de aangewezen persoon om een al
gemene overzichtskaart van de Nederlanden samen te
stellen. In 1551 leverde Jacob van Deventer aan de
stad Antwerpen een "caerte van alle de landen van
herwaerts over met oock alle de frontieren van deselve
landen", waarvoor hij als waardering voor zijn gele-
verder prestaties de som van vijftig gouden krönen
ontving. Waarschijnlijk is hier sprake van een grote
kaart der 17 Provincien in handschrift. Omdat deze
aan de stad Antwerpen aangeboden kaart verloren is
gegaan (dit was het lot van vele kwetsbare wandkaar
ten), moeten wij ons de vraag stellen hoe die eerste
overzichtskaart van de 17 Provincien er uit heeft ge-
zien. Uit het bestaande kartografische materiaal weten
wij wat een grote invloed Jacob van Deventer met zijn
provinciekaarten op zijn navolgers heeft gehad. Hier-
door kunnen wij met vrij grote zekerheid veronder-
stellen dat zijn model van de 17 Provincien eveneens
van grote betekenis was.
2. Wandkaart der 17 Provincien uitgegeven door
Gerard de Jode in 1566 (1111) 2)
De titel in kapitalen längs de bovenrand van de kaart
luidt: TOTIVS GALLLE BELGDE, INVICTISSIMI
REGIS PHILIPPI PROVINCDE H/E REDITARDE,
LOCORVM VICINORVMQVE DESCRIPTIO. Koper-
gravure op zes bladen (samen 825 x 980 mm). In de
linker benedenhoek de namen van de graveurs:
Ioannes a. Duetecum Lucas a. Duetecum fecit.
In de rechter benedenhoek het impressumProstant
Antuerpiae apud Gerardum de Jode in Borsa noua An°
Domini 1566.In de linker bovenhoek bevindt zieh in
een eenvoudige cartouche de opdracht aan de lezer.
In de Noordzee (OCEANVS GERMANICVS), die door
de graveurs met diverse typen zeilschepen, zeemon-
sters etc. mooi werd gedecoreerd, bevindt zieh in een
buitengewoon rijk versierde renaissance-cartouche
een uitgebreide beschrijving van het op de kaart ge-
toonde beeld: Belgica ab ortu habet Rhenum et Ger-
mananicam. Ab occasu Sequanam fluuim. A Septen-
trione Britanicum Oceanum. A meridie luram
montem Omnium Gallorum fortissimi sunt Belgp,
ut fesar scribit. Nostro speulo Belgica habet utramq
Burgundiam, Lotharingiam, ducatum Lutzelburgen-
sem, Gelriam, Hollandiam, Frisiam, Flandriam,
Brabantiam, Hannoniam cum peteris regionibus hic
descriptis Clarissimi olim Belgarum Triuiri: inde
Neruij, quorum agros lambit Scaldes fluuius: ad
cuius ripam non longe ab Oceano/ nunc Antuerpia
emporium non solum Belgicp sed totius fere Europp
celeberrimum. De kaart heeft geen graadverdeling.
Westelijk van Texel is een 32-straIige kompasroos
getekend met de vier hoofdrichtingen: Septentrio,
Noort; Oriens, Oost; Meridies, Zuijdt en Occidens,
West. Boven het impressum zijn meerdere schaal-
1979. V. 2
23
