zieh de volgende titel: NOVA ET EMENDATA TOTIVS
BELGI, SIVE INFERIORIS GERMANIAE, CVM
ADIACENTIBVS ET FINITIMIS REGIONIBVS,
GEOGRAPHICA DESCRIPTIO. ANTVERPIAE APUD
IOANNEM BAPTIST AM VRIENTS, ANNO CHRISTO
NATO 1605. In de linker en rechter kaartrand zijn de
wapens van de 17 Provincien afgebeeld, waarbij aan
de lezer de volgende verklaring wordt gegeven:
Insignia et nomina singa: larum XVn. prouincia-
rum beneuole lector, habes hic debita Serie in
utraq3 marginis parte delineata, his vtere et
fruere. De onderrand toont een guirlande van bloemen,
bl äderen en monsters. In de rechter benedenhoek is
een cartouche met drie verschillende schaalstokken
(Milliaria Germanica communia, 6 123 mm). Het
kaartbeeld zelf is buitengewoon decoratief. De Noord-
zee (OCEANVS GERMANICVS) wordt door prachtig
gegraveerde scheepsmodellen, kompasrozen en zee-
monsters verlevendigd.
Het belangrijkste decoratieve element wordt echter
gevormd door een pronkboot, waarin het regenten-
echtpaar Albert en Isabella gezeten is en die getrok-
ken wordt door twee zeepaarden, bestuurd door
Neptunus. In een cartouche onder het met een lauwer-
krans omgeven wapen liet Joan Baptista Vrients de
opdracht aan het regenten-echtpaar graveren:
SERENISS. OPTIMISQ. PRINCIPP. ALBERTO ET
ISABELLAE AUSTRIACIS, MAGNIS BELGARVM
DVCIBVS, PATRIAE PATRIBVS, IOANNES
BPATISTA VRIENTIVS, BELGA, SACRA, DEVOTIONE
DEDICAT, OBSEQVIVMQ. AC FIDEM AETERNVM
DEFERT.
In april 1612 kwam na de dood van Joan Baptista
Vrients een groot deel van zijn koperplaten in het be-
zit van de Plantijnse drukkerij1^) Behalve de koper
platen van Ortelius' Theatrum Orbis Terrarum,
Parergon en Epitome en Cornelis de Jode's Speculum
Orbis Terrae bevonden zieh bij deze aankoop ook de
koperplaten van Joan Baptista Vrients' grote wand-
kaart der 17 Provincien. Uit deze inventaris weten
we nu dat ook deze wandkaart met een toelichtende
tekst kon worden geleverd: "12 platen tot het groot
Nederlandt, schritten daertoe en met 250 Latine, 280
Flandrine, 285 Gallie.fl 200". Deze koperplaten
waren nog lang in bezit van de Moretus-familie en
met behulp van inventarisopmakingen kon ik de koper
platen tot in het midden van de achttiende eeuw volgen.
In een in het Plantijn-archief bewaarde rekening van
1 april 1607 wordt aan Joan Baptista Vrients voor
deze wandkaart zes gülden betaald: 1 Tabula Belgii
picta, sonder vernisfl 6,-." 12)
7. Wandkaart van de 17 Provincien in twaalf bladen
uitgegeven door Pieter van den Keere in 1606.
Het bestaan van deze kaart kennen wij helaas slechts
uit schriftelijke bronnen. In de in 1623 opgestelde
inventarislijst van Pieter van den Keere's koperpla
ten worden de twaalf platen van deze wandkaart ge-
noemd: "groot Nederlant, begrijpende 12 folien yder
30 gld. Dat deze kaart van de 17 Provincibn reeds
vöör 1608 op de markt was, weten we van een in 1608
opgestelde inventarislijst van Jan van Doetecum, waar
in de voorraad vijf exemplaren van deze twaalf-bladige
kaart worden genoemd: "5 grote 17 provincien van
Pieter de Keer van 12 vel". I3) Uit een door de Staten-
Generaal genomen resolutie van 20 november 1606 is
op te maken, dat reeds in 1606 Pieter van den Keere
de wandkaart der 17 Provincien klaar had. Want in
deze resolutie werd hem door de Staten-Generaal het
hoge bedrag van 300 guldens voor een door Van den
Keere aangeboden exemplaar van de kaart van de 17
Provincien beloofd onder voorwaarde dat hij aan ieder
van de Heren een exemplaar moest geven. 14) in een
door drs. Selm een paar jaren geleden gevonden
stock-inventaris van Cornelis Claesz. uit 1609 wordt
deze uit twaalf bladen bestaande kaart der 17 Provin
cien met een beschrijving in diverse talen aangeboden:
"Nieu Neerlant van Pieter vande Keer - 12 bladen met
Duyts, Frans ende Latijn Schrift".
8a. Wandkaart der 17 Provincien, uitgegeven door
Willem Jansz. (Blaeu) in 1608.
Van de oorspronkelijke uitgave is tot nu toe geen en-
kel exemplaar bekend; toch weten wij dat Willem
Jansz. op 26 maart 1608 van de Staten Generaal het
octrooi voor de uitgave van deze kaart verkreeg. 13)
Aan Dr. F.C.Wieder was slechts een latere editie van
deze kaart in de "Atlas des Grossen Kurfürsten" in
Berlijn bekend. 16)
8b. In de Bibliothfeque Nationale te Parijs trof ik ech
ter een vroeger exemplaar van deze wandkaart, ge-
dateerd 1622, aan, die behalve de stadsgezichten aan
beide zijranden en de afbeeldingen van ruiterfiguren
aan de bovenrand, nog een in het Frans gestelde en
met 1631 gedateerde tekst bevatte (zie bijlage 3). 17)
Deze wandkaart is vanuit historisch en artistiek
standpunt bezien een van de meest interessante wand-
kaarten der Nederlanden. De kaart zelf is van zes
koperplaten (samen 1000 x 1230 mm) gedrukt. Op de
bladen 1-3 Staat in de rand in grote gothische letters
de volgende titel: Nieuwe ende Waarachtighe Beschrij-
vinghe der Zeventien Nederlanden, na hare rechte
gheleghentheyt, volcomender ende breeder als oyt
voor desen is ghedaen, nu nieulijcx met grooten vlijt
verbetert ende ghemeerdert. ANNO CIO IOCXXH.
Op blad twee zijn aan de bovenkant van de kaart, onder
de titel de wapens van de 17 Provincien afgebeeld. Op
blad drie leest men het aan Willem Jansz. door de
Staten-Generaal op 26 maart 1608 verleende privilege:
De H. Staten generael der vereenichde Nederlanden,
hebben gheotroyeert Willem Iansz. den tyt van 6
jaren, alleen te moghen drucken, doen drucken ende
vercoopen, dese Caarte vande Zeventien Nederlanden,
mitsgaders de afbeeldinghen der Gouverneurs, die
ghe= duerende de nederlandtsche oorloghen den
wederzyden hebben gheregeert, met expres verbot
aen een yghelyck, die niet na te maeken en in 't
gheheel ofte deel, noch in grooter ofte cleyner for-
maet, ofte eiders naghemaect, deselve ofte d'afdrucsels
vandien, inde voorsz. landen te brenghen, om ver-
cocht te werden in eenigher manieren, op pene als
blijet by de brieven van octroy daer van verleent in
's Graven Haghe den 26 Marty anno 1608. ondert:
C. Aersens'. Zoals reeds gezegd legt deze wandkaart
der 17 Provincien getuigenis af van een historisch
moment. De bovenrand van Willem Jansz.kaart wordt
gevormd door een serie van dertien ruiterfiguren
(genummerd 1-13) die door Claes Jansz. Visscher wer
den gegraveerd. De serie begint met koning Philips n
van Spanje, en vervolgens zijn alle regenten der
Nederlanden afgebeeld, beginnend met Margareta van
28
1979. V. 2
