Parma, onder wie de opstand tegen Spanje begon, tot
en met Albert van Oostenrijk en Isabella, die in de
maand maart van het oorspronkelijke verschijnings-
jaar van deze kaart (1608) een delegatie voor de
bestandsonderhandelingen naar Den Haag hebben ge-
stuurd. Verder zien wij belangrijke leiders van de
tegen Spanje vechtende Nederlanders. Het politiek
belangrijke moment der bestandsonderhandelingen
komt op de kaart duidelijk tot uitdrukking in de grote
cartouche op blad drie. De allegorische vrouwen-
figuur Regina Belgica troont tussen twee leeuwen
met getrokken zwaarden in de rechterpoot. In de
linkerpoot houden ze een wapenschild en ze symboli-
seren de wapendieren van de noordelijke en zuidelijke
Nederlanden. Het is karakteristiek voor een publicatie
in Amsterdam, dat op de kaart Mars en Minerva als
personificatie van de oorlog wat betreft de zuidelijke
provincies en Neptunus en Mercurius als Symbolen
voor de vreemdzame handel wat betreft de noorde
lijke provincies worden afgebeeld. De in de ovale
cartouche opgenomen latijnse legenda in 16 regels
spreekt uitdrukkelijk van de wapenstilstandsonder-
handelingen. Beneden deze legenda liet Willem Jansz.
een cijfer-raadsel graveren. Op blad vier is in een
cartouche een lijst opgenomen van het aantal Steden
en dorpen in elke provincie. De cartouche wordt be-
kroond door een putto die twee Schilden vasthoudt,
waarop de beide graveurs van de kaart zijn ver-
eeuwigd: Josua vanden Ende et Hessel Gerritsz.
sculpserunt. Op blad zes is in de cartouche met de
schaalstokken (Ghemene Duytsche mylen, 6 102 mm)
het impressum te lezen: Ghedruckt t'Amsterdam bij
Willem /Janssoon op 't Water inde Zonnewijser.
Boven deze cartouche het motto van Willem Jansz.
BlaeuVT VITA SIC FUGIT HORA. De kaart wordt
aan de linker en rechterkant door telkens tien stads-
gezichten (elk 110 x 190 mm) begrensd, waarbij
steeds vijf Steden samen op edn strip zijn gedrukt,
d.w.z. dat voor twintig stadsgezichten twee bladen
nodig waren: Links: BRUXEL, AMSTERDAM, LUT
ZENBERG, MIDDELBURG, UTRECHT, BERGHEN
in Henegouw, ZUTPHEN, MECHELEN,
GROENINGHEN, T' HOF VAN BRABANT.
Rechts: ANTWERPEN, GHENDT, NIMMEGHEN,
LIMBURG, NAMEN, ATRECHT, LEWAERD,
DEVENTER, DORDRECHT, T' HOF VAN HOLLANT.
Een in het Frans gestelde beschrijving sluit aan de
beide zijranden aan en begrenst ook in twaalf kolom-
men de benedenrand. De tekst begint met: DESCRIP-
TION DES PAIS BAS en eindigt met het impressum:
A AMSTERDAM, Chez Guillaume Ianson Blaeuw,
demeurant sur l'eau, a l'En seigne du Quadran au
Soleil dorö, 1631.
8c. In het Stadsarchief van Antwerpen hangt een even-
eens vroege uitgave van deze door Willem Jansz.
uitgegeven wandkaart der Nederlanden. 18) Deze kaart
is bijna identiek aan het onder 8b beschreven exem-
plaar in Parijs. De volgende verschillen kon ik bij een
vergelijking der beide exemplaren constateren: de
titel, die op een aparte 60 mm brede papierstrook ge
drukt en vervolgens op de kaart geplakt is, luidt:
NOVA ET ACCURATA TOTIUS XVII PROVINCIA
De titel is verder onduidelijk. Kennelijk is de nieuwe
titel over een vroegere, andere redactie heen aange
bracht. Verder wordt de wandkaart nu door een drie-
talige tekst omgeven (resp. Latijn, Nederlands en
Frans) met het adres van Joan Blaeu. Hiervoor is de
volgende verklaring mogelijk: öf de tekst werd later
vervangen, öf de kaart werd na 1638 (na de dood van
Willem Jansz. Blaeu) door Joan Blaeu, voorlopig zon-
der verandering van het impressum uitgegeven.
8d. De koperplaten van deze grote wandkaart der 17
Provincien hadden een lang leven. Joan Blaeu (1598-
1673) gebruikte in 1658, afgezien van kleine verande-
ringen, de platen van zijn vader ongewijzigd voor een
nieuwe editie. Van deze uitgave van 1658 zijn tot nu
toe drie exemplaren bekend, die hun behoud te danken
hebben aan de manier waarop zij zijn opgeborgen. In
het midden van de zeventiende eeuw zijn een aantal
compleet samengevoegde wandkaarten, afkomstig uit
de ateliers van verschillende Amsterdamse kaart -
makers, in "reuzenatlassen" samengebonden, waar-
van exemplaren aan regenten werden aangeboden.
Drie van deze atlassen zijn bekend (in Berlijn, Londen
en Rostock). 18) Onbewust hebben de schenkers van de
reuzenatlassen op deze wijze een groot aantal kostbare
Nederlandse wandkaarten van de ondergang gered. De
ze drie atlassen bevatten ook Joan Blaeu's grote wand
kaart der 17 Provincien (echter zonder tekst) van
1658. 20) Ten opzichte van de beschreven vroege
exemplaren in Parijs en Antwerpen zijn de volgende
veranderinten te constateren: Joan Blaeu veranderde
in de titel slechts het jaartal: CI7> IhCLVHI (1658);
verder moest natuurlijk ook het impressum in de rech
ter benedenhoek van de kaart worden veranderd:
AMSTELAü DAMI, Ex Typographejo IOANNIS
BLAEU. Joan Blaeu liet ook de op blad drie getekende
cartouche, die, zoals wij boven reeds hebben vast-
gesteld, in het oorspronkelijke jaar van uitgave een
symbolische betekenis had, onveranderd. Toch was
natuurlijk in 1658 de Latijnse tekst niet meer relevant.
In plaats van deze legenda plaatste Joan Blaeu nu een
door hem gesigneerde opdracht aan de Staten van de
provincien. De daaronder ingetekende ovale cartouche,
waar Willem Jansz. zijn cijfer-raadsel had geplaatst,
is nu blanco. Ook de kaartinhoud werd up-to-date ge
bracht: naast de Zijpe (die reeds op de oorspronkelijke
uitgave is ingepolderd) zien we nu eveneens de inpol-
dering van de Beemster, Purmer, Wormer, Scher-
mer en Waert.
9a. Wandkaart der 17 Provincien in vier bladen, uit
gegeven door Henricus Hondius in 1630 (ill. 6).
Gedurende een in 1978 afgelegd studiebezoek aan
Parijs vond ik een tot nu toe onbekende kaart der
Nederlanden, die in 1630 door de Haagse graveur en
uitgever Henricus Hondius (1573-1650) in vier bladen
(elk 365 x 457 mm) werd uitgegeven. De hoofd-
titel bevindt zieh in een mooie renaissance-cartouche
in de linker bovenhoek: GERMA: NIA INFERIOR
H.Hondius exeudit. In de rechter bovenhoek van de
kaart wordt in een bijzonder fraai gedecoreerde car
touche een in het Latijn en Nederlands gestelde körte
beschrijving der 17 Provincien gegeven. Deze be-
schrijvingen worden door de wapens van de zeventien
provincien omgeven. In een fijn uitgevoerde cartouche
in de bovenhoek van het linkerbenedenblad wordt in
een legenda het aantal Steden en dorpen in de diverse
provincien genoemd (Catalogus Civitatum Pago Irumq3
in singulis Provincijs). Daaronder in een ronde
1979. V. 2
29
