cartouche plaats en datering van de kaart: Hagae com
1630. In de linker benedenhoek een cartouche met de
diverse schaalstokken. De Noordzee wordt verleven-
digd door tekeningen van een paar zeilschepen, zee-
monsters en twee kompasrozen met 32 streken. De
algemene indruk van de kaart doet echter aan een
kaartbeeld omtrent de eeuwwisseling denken. Deze
indruk wordt nog versterkt bij de beschouwing van de
kaartinhoud. In Noord-Holland is slechts de Zijpe als
polder ingetekend en er is geen rekening gehouden
met de latere inpolderingen die tot 1630 hebben plaats
gevonden: Beemster (1607-12), Purmer (1617-22),
Wormer (1624-26) en de Waert (1625-31). Geconfron-
teerd met deze feiten moet men tot de conclusie kö
rnen dat men bij de door Henricus Hondius in 1630
uitgegeven kaart in vier bladen niet te maken heeft
met een nieuwe kaart der 17 Provincien, maar dat
deze Haagse uitgever oude koperplaten, stammend
van rond de eeuwwisseling heeft gebruikt.
9b. De koperplaten hadden echter nog een langer leven,
want in 1671 werden ze door de bekende Amsterdamse
uitgever Hugo Allard opnieuw gebruikt (ill. 7). 22)
Ondanks het feit dat er nu reeds ruim veertig jaar
sinds de uitgave van Henricus Hondius in 1630 was
verstreken, nam Hugo Allard genoegen met de oude
kaartinhoud. Hij vond het b.v. niet noodzakelijk de
inpolderingen in Noord-Holland in te tekenen, wat
slechts weinig moeite zou hebben gekost. Wij zien
hier duidelijk dat het decoratieve element bij de uit
gave de grootste rol gaat speien: oude kaarten wor
den opnieuw uitgegeven voor decoratieve doeleinden.
Hugo Allard maakte dan ook slechts veranderingen in
de decoraties, om de kaart aan de smaak op dat mo-
ment aan te passen. Hij liet de titelcartouche onver-
anderd en verving slechts Hondius' adres door zijn
eigen impressum: GERMA: NIA INFERIOR
Huych Allart excudit. In de rechter bovenhoek bracht
Allard de grootste verandering aan. De in het Latijn
en Nederlands gestelde beschrijving der 17 Provin
cien liet hij onveranderd, maar hij plaatste deze wel
in een volledig nieuwe cartouche. Dit cartouche wordt
gevormd door een mengeling van putti, trompetten,
een hoofd van een engel, guirlandes van vruchten en
bloemen, dit alles te samen in een door schelpen ge-
vormde omlijsting. Wij zien ook geen verandering
in de lijst van Steden en dorpen in de diverse provin
cien. Ook de cartouche is onveranderd, slechts het
jaartal '1630' is veranderd in '1671'. Verdere ver
anderingen vonden bij de decoratieve elementen in de
Noordzee plaats, waar de op de door Henricus Hon
dius verzorgde uitgave getekende zeilschepen en zee-
monsters zijn verdwenen en door meer moderne
scheepsmodellen zijn vervangen.
10a. Wandkaart der 17 Provincien in negen bladen
uitgegeven door Frederik de Wit in ca. 1670.
Het enig bekende exemplaar bevindt zieh in de Bodel
Nijenhuis-collectie in Leiden en bestaat uit 9 losse
bladen (elk 440 x 560 mm). 23) De titel loopt längs
de bovenrand van de eerste drie bladen: BELGIIXVTI
PROVINCIARUM TABULA PER F. DE WIT. Op blad
vier zien we in een stenen sokkel een legenda voor de
op de kaart gebruikte Symbolen en een lijst van het
aantal Steden en dorpen per provincie. Op de sokkel
Staat een buste van Willem Hendrik (de latere
Willem III, 1672-1702) aan wie Frederik de Wit deze
kaart heeft opgedragen. De kaart moet dus van vöör
1672 dateren, het jaar waarin Willem III stadhou-
der werd. Betreffende de kaartinhoud, levert deze
wandkaart het eerste moderne en gedetailleerde over-
zicht van het gebied der 17 Provincien. Wij zien in het
kaartbeeld voor het eerst een uitgebreid wegennet inge
tekend en ook aan de veenafgravingen wordt bijzondere
aandacht besteed
10b. De negen bladen van Frederik de Wit's wandkaart
werden opnieuw door Pieter van der Aa rond 1720 uit
gegeven. 24) De titel is nu veranderd in: BELGII XVII
PROVINCIARUM TABULA, PER P. VANDER Aa.
De wandkaart is aan George I opgedragen. De decora
tieve elementen van de Frederik de Wit-kaart zijn ver
dwenen en Van der Aa presenteert ook wat betreft de
kaartinhoud een op vele plaatsen gewijzigd beeld.
IIa. De Visscher-familie publiceerde ook nog een an
dere dan de onder no. 3b genoemde wandkaart der
Nederlanden. Het betreft eveneens een uit negen bla
den bestaande kaart, die door Claes Jansz. Visscher's
kleinzoon Nicolaus werd uitgegeven. Längs de boven
rand van de wandkaart is een door bloemenguirlanden
versierde titelstrook gemonteerd: TABVLA NOVA
XVII BELGII PROVINCIARV. Op blad drie is in een
decoratieve cartouche een tweede kaarttitel te zien:
GERMANI7E INFERIORIS NOVISSIMA DESCRIPTIO
EX CONATIBUS NICOLAS VISSCHER met een ver-
wijzing naar een door de Staten-Generaal der Verenig-
de Nederlanden verleend privilege.
Op 7 maart 1682 werd namelijk door de Staten-Gene
raal aan Nicolaus Visscher voor de volgende 15 jaren
het privilege verstrekt om alleen de door hem en zijn
overleden vader (1679) gemaakte kaarten te doen druk-
ken en te verkopen. Op 15 September 1682 volgde een
soortgelijk privilege door de Staten van Holland en
West-Friesland, dat door Caspar Fagel was onder-
tekend. Het enig bekende exemplaar van deze Visscher-
wandkaart is in de vroegere Fagel-collectie, nu be-
waard in de Trinity College Library, Dublin. 25)
Nicolaus Visscher droeg deze wandkaart op aan Wil
lem III. Op blad 9 is eveneens de graveur van de kaart
vermeld: L. Troyen Fe. Op de benedenrand van de
bladen 7 en 8 is nog het impressum van de uitgever te
lezen: NICOLAUS VISSCHER TOT AMSTERDAM OP
DEN DAMExcudit. Op het exemplaar in Dublin is
onder de onderste rij van kaartbladen een in 8 kolom-
men in het Frans en Nederlands geschreven beschrij
ving van de 17 Provincien gemonteerd, zodat de totale
maten van de kaart 1714 x 1640 mm bedragen.
IIb. De negen koperplaten van de Nicolaus Visscher-
wandkaart der Nederlanden werden nogmaals gebruikt
door de Amsterdamse uitgever en kaartverkoper Hugo
Allard, die echter in vergelijking met de oorspronke-
lijke editie slechts geringe veranderingen aanbraeht.
Ik ken slechts exemplaren zonder aparte titelstrook en
tekstbeschrijving. 26) De op blad drie genoemde twee
de titel luidt nu: GERMANIAE INFERIORIS NOVISSI
MA DESCRIPTIO EX RECENCIONE HVGONIS
ALLARDI. Allard liet ook de opdracht aan Willem III
staan, verving slechts de naam van Nicolaus Visscher
door zijn eigen naam en verwijderde het aan Visscher
toegekende privilege. Op de drie onderste bladen lezen
30
1979. V. 2
