stuurderskringen (G.W. van Imhoff-VOC, J.Boreel-
Admiraliteit) als door zeelui (J.O. Vaillant, J.S.
Stavorinus) en door theoretici (C. Douwes Dekker,
M. Martens, Florijn e. a.werd van tijd tot tijd de
alarmklok geluid, met wisselend succes. Incidentele
verbeteringen waren er het gevolg van, maar een ge-
heel nieuwe aanpak bleef uit. Dit blijkt ondermeer
uit hetgeen de in 1787 door de Amsterdamse admi-
raliteit opgerichte "Commissie tot de zaaken, het
bepalen der lengte op zee en de verbetering der
zeekaarten betreffende" ten aanzien van de kaarten
heeft bewerkstelligd.
Uit het werk dat de Commissie aan "de zaaken het
bepalen der lengte op zee betreffende" verrichtte, blijkt
een verbetering van de oude en achterlijke situatie,
maar wat betreft de kaarten ging de Commissie op de
oude wijze te werk. Van een nieuwe hydrograüe als
in Frankrijk en Engeland werd gepleegd, was geen
sprake. Hoewel in de Commissie VOC en Admirali-
teiten samenwerkten, kon zij, zolang een centraal
gezag ontbrak, het noodzakelijk overheidsingrijpen
niet realiseren. De kennis en de wil tot verbetering
waren bij de admiraliteitsofficieren in die tijd wel
aanwezig. Uit hun rapporten blijkt dat zij in toene-
mende mate aandacht besteedden aan de hydrograüe.
Nadat in 1795 het oude bestel gevallen en de VOC op-
geheven was, gingen de Admiraliteiten, steunend op
de künde en het animo van de ofücieren, tot voorop-
gezette karteringen van de Nederlandse zeegaten over.
Ook liet de Franse overheid in de jaren 1799 - 1811
officieren van het Depöt de la Marine opnemingen
van Nederlandse wateren doen, welke metingen in
gedrukte kaarten werden neergelegd.
Na 1815 zette deze ontwikkeling zieh voort: op het
Ministerie van Marine werd de hydrograüe gepro-
fessionaliseerd, een systematische kartering van de
zee kwam op gang, gesteund door de resultaten van
de topografische kartering in deze jaren (driehoeks-
meting van Krayenhoff). De achterstand ten opzichte
van het buitenland werd in de 19e eeuw ingelopen.
Ontwikkeling tot omstreeks 1730
De firma van Keulen.
De naam van deze firma is onverbrekelijk met de
Nederlandse maritieme kartografie van de 18e eeuw
verbonden. De grondlegger Johannes van Keulen had
zieh in 1678 in Amsterdam gevestigd en waagde zieh
aldaar in 1680 op de destijds zeer bloeiende markt van
de maritieme kartografie. Daartoe had hij zieh ver-
zekerd van de medewerking van de wiskundige Claes
Jansz. Vooght, auteur van de atlassen en zeemansgid-
sen die Van Keulen zijn internationale faam bezorgden.
Van Keulen kocht regelmatig koperplaten en zelfs hele
bedrijven van andere uitgevers op en zijn succes leid-
de ertoe dat omstreeks 1700 vrijwel alle concurren-
ten waren verdwenen of in zijn bedrijf opgegaan.
Zijn grootste bekendheid dankte Van Keulen aan de
uitgave van de Zee-Fakkel, een zeemansgids invijf
delen, die in de jaren 1681 - 1684 verscheen. Met
uitzondering van de westkust van Amerika en de door
de VOC gemonopoliseerde gebieden, werden in de
Zee-Fakkel alle destijds bekende wateren dankzij een
systematische bedekking door kaarten afgebeeld.
Deze zeemansgids wordt beschouwd als het hoogtepunt
van de Nederlandse maritieme kartografie en Van
Keulen had zieh hiermee de belangrijkste Europese
uitgever betoond.
Deze Suprematie behield de firma tot ca 1730. Van
1704 tot 1726 was dit de Verdienste van Gerard van
Keulen, zoon en opvolger van Johannes. Niet alleen
verbeterde Gerard de gedrukte kaarten in de atlassen
en in de Zee-Fakkel, maar ook verkocht hij als aan-
vulling daarop up-to-date manuscriptkaarten. De
gegevens voor deze kaarten verkreeg Van Keulen van
Nederlandse en buitenlandse schippers en van buiten-
landse kaarten. Dit verzekerde hem ervan dat hij de
meest recente informatie aan de zeelui ter beschik-
king kon stellen, zodat men zeggen kan dat in de jaren
1700 - 1730 de firma Van Keulen het modernste hydro-
grafische bureau ter wereld was.
De Verenigde Oost-Indische Compagnie.
Voor de vaart ten oosten van Kaap de Goede Hoop en
ten westen van Straat Magelhaen beschikte de VOC
over een hydrografish bureau, bemand door de kaar-
tenmaker van de kamer Amsterdam. Deze tekende
de basiskaarten, de zogenaamde "leggers", welke
door medewerkers gekopieerd werden. De kopieSn
werden aan de schepen meegegeven. Met behulp van
de hydrografische informatie waarmee de schepen
uit de Oost terugkeerden, verbeterde de kaartmaker
de leggers. De ligging van de leggers leverde een
systematische bedekking van de VOC-wateren op en
bleef twee eeuwen ongewijzigd. Om afdwalen van kaar
ten als gevolg van illegale doorverkoop of onoplettend-
heid van de zeelui te voorkomen, werden vanaf 1655
gedrukte inventarislijsten gebruikt.
In Batavia ontwikkelde zieh onder leiding van de
equipagemeester een soortgelijk bureau, de "kaarten-
makerswinkel",waar de kaarten voor de vaart tussen
de VOC-vestigingen in Azie en voor de terugreis ge-
tekend en verbeterd werden.
Stagnatie, achteruitgang en verbetering
1730 - 1815
Na de dood van Gerard van Keulen in 1726 namen de
kartografische belangstelling en prestaties van de
firma sterk af. Opvolger Johannes van Keulen (II)
breidde weliswaar de Zee-Fakkel uit, doch meer met
het oog op het aantal kaarten dan op de kwaliteit er
van. Naar de mode van de tijd werden luxe uitgaven
samengesteld, die niet voor de zeevaart maar voor
verzamelaars bestemd waren.
Omstreeks 1735 werden zelfs 17e eeuwse zeekaarten
aan de Zee-Fakkel toegevoegd. De zeilaanwijzingen
werden nauwelijks meer gecorrigeerd. Deze gebrek-
kige bijhouding, dankzij de actuele manuscriptkaar
ten tot 1730 geen probleem, leidde ertoe dat in de
tweede helft van de l8e eeuw de informatie in de
Zee-Fakkel nog steeds op 17e eeuwse karteringen was
gebaseerd.
Na de dood van Johannes (II) in 1755 leidden zijn zoons
Gerard Hülst van Keulen en Comelis Buys van Keulen
de zaak tot 1778 onder de naam Johannes van Keulen
en Zoonen. Vooral na 1755 lag de nadruk op de uitgave
van boeken; de kaarten raakten op de achtergrond.
De achteruitgang van de kwaliteit der Nederlandse
zeekaarten zoals die in de produktie van de firma
van Keulen waar te nemen is, is een relatieve. Ze
werd voornamelijk veroorzaakt doordat de modemi-
12
KT 1980. VI. 4
