Probleemgerichte thematische kartografie.
De Atlas van Nederland in nieuwe gedaante
M. de Smidt
Inleiding
In de 18e eeuw kon het een reiziger overkomen dat
in Frankrijk "geographes royales" en in Duitsland
"Staatsgeographen" zijn päd kruisten, onderweg om
het ganse land tot in de uiterste hoeken te leren ken
nen en daarvan rapport uit te brengen aan het be-
voegd gezag (Heslinga, 1978, p. 12-13). De topo-
grafische kaarten van de 19e eeuw standen onder
militair gezag en in vele landen is dit nu nog zo. De
nationale atlas vormt in vele jonge staten, en niet
alleen daar, een eleraent in de vormgeving, beleving
en uitdrukking van de nationale identiteit, ook en juist
in gevallen waar sprake is van een eenheid in ver-
scheidenheid. De nationale atlas is onderdeel van wat
Gottmann (1952, p. 219-221) als de iconografie van
een staat aanduidde, een symboolfunktie vervullend.
Gelukkig is dat niet (alleen) wat een nationale atlas
tot een gewaardeerd produkt maakt. De inventarisatie
van natuurlijke hulpbronnen, en algemener van wel-
vaartsbronnen, verenigt reeds het nuttige met het
(politiek) aangename voor jonge landen. Voor hoog-
ontwikkelde industriestaten met een Sterke ontwikke-
ling van urbanisatie Staat een andere orientatie bij
de opzet van een nationale atlas voorop, waarbij de
kartografie inzet wordt voor een informatie-over-
dracht van komplexe strukturen en Processen, van
Problemen, konflikten en knelpunten in de ruimtelijke
orde van deze maatschappij
Kortom de eis wordt gesteld van een probleemgerich
te kartografie, die verder wenst te reiken dan inven
tarisatie, hoe nodig dit laatste ook is als eerste stap
op de weg naar de benutting van een zo uniek kommu-
nikatiekanaal en waardevolle informatiedrager als de
kaart, het kartogram of diagram of welke variant
dan ook binnen de taal van de grafische Symbolen, de
"sdmiologie graphique" (Bertin, 1967). De voortgang
van de techniek in de kartografie is formidabel. De
aanvankelijke achterstand van de theorievorming is
door nieuwe "grammatica van de thematische karto
grafie" (Koeman, 1969, p. 9) weggewerkt. Een in-
formatietheorie wordt verder uitgewerkt via de
"concept of the map as a communication medium"
(Ormeling, 1972).
Hoe Staat het echter met de probleemgerichtheid
van de kartografie Koeman heeft in zijn oratie reeds
gewezen op het feit dat midden in de vorige eeuw de
opkomst van een maatschappelijk georie'nteerde the
matische kartografie valt te traceren, in Nederland
tot uitdrukking komend in de befaamde "Natuur- en
staathuishoudkundige Atlas van Nederland" van de
hand van J. Kuyper uit 1863 (Koeman, 1969, p. 17).
Daarnaast attendeer ik nog op de aansluiting van een
thematische atlas op een boek, een verrassend mo
derne kombinaüe, die de Historisch-Economische
Atlas bood, welke dankzij medewerking van de
ekonomisch-geograaf H. Blink in 1912 als deel III
verscheen bij het standaardwerk van J.C.A. Everwijn,
Beschrijving van handel en nijverheid in Nederland,
Een absoluut hoogtepunt in de beoefening van de the
matische kartografie in ons land vormt de monumen
tale Atlas van Nederland, versehenen in de jaren 1963
tot 1977 (met 98 kaartbladen) onder de bezielende
regie van A. J. Pannekoek en door Koeman terecht
gekwalifieeerd als "kartografische encyclopedie van
het geografisch weten" (Koeman, 1969, p. 12). Dit
ook letterlijk kolossaal produkt is in de laatste drie
jaar van een Supplement met 16 bladen voorzien.
De kaartbladen bestrijken naar vakgebieden een indruk-
wekkend breed terrein, vrijwel alle aardwetenschap-
pen en takken van sociale geografiebeoefening om-
vattend. De teksten dienden noodzakelijk kort te
blijven, een beknopte toelichting op en verantwoording
van het kaartbeeld. Welke weg moet worden bewan-
deld in de tweede uitgave van deze atlas, gelet op de
reeds beschikbare, uitvoerige inventarisatie in de
eerst editie en de maatschappelijke vraag die op ons
afkomt?
Keuzem omenten in de opzet van een
probleemgerichte Atlas van Nederland
In de nieuwe editie van de Atlas van Nederland staan
mensen centraalhun wonen, werken, verzorging en
rekreatie worden in beeld gebracht en in tekst ver-
woord. De Atlas biedt geen afspiegeling van weten-
schapsstrukturen van diseiplines als geografie,
planologie of aanverwante vakken. De invalshoek is
die van orife'ntatie op maatschappelijke probleemvelden,
uiteraard gebruik makend van resultaten van onderzoek
uit de betrokken diseiplines en gevat in een systema-
tiek alsmede voorzien van een methodiek die eigen is
aan het wetenschapsbedrijf. De keuze van de 20
katernonderwerpen, de toonzetting van het betoog en
de kartografische presentatie dienen zieh bij voort-
during rekenschap te geven van de kring van gebrui-
kers die men op het oog heeft. Daarbij wordt gemikt
op doelgroepen als docenten en Studenten van het
hoger (beroeps)-onderwijs, leraren, bibliotheken in
de ruimste zin, zij die werkzaam of anderszins aktief
zijn in ruimtelijke ordening en milieubeheer, enz.
Naast bepaling van de maatschappelijke probleem-
KT 1981. VII. 2
13
