Karakteristiek van een bevolkingsgroep:
vreemdelingen in Utrecht
F. J. Ormeling
Onder verantwoordelijkheid van de auteur van dit artikel heeft een groep doctoraalstudenten in de kartografie
aan de Utrechtse Rijksuniversiteit in 1979/80, zoals elk jaar, een kaartblad vervaardigd. Dit keer over de
vreemdelingen - d.w.z. de mensen zonder de Nederlandse nationaliteit - in de stad Utrecht.
Dit artikel wil de overwegingen presenteren die tot een bepaalde vormgeving hebben geleid en wil bovendien
de fouten bespreken die weook zoals elk jaar, gemaakt hebben.
Driekwart van de vreemdelingen in Utrecht bestaat uit
gastarbeiders, mensen uit de landen rond de Middel-
landse Zee. Dit woord heeft een denigrerende beteke-
nis in het Nederlands gekregen - wat dat betreft is het
eufemisme Mediterranen nauwelijks beter - en daar-
om is bewust naar een andere omschrijving gezocht.
Met "vreemdelingen" hopen we die gevonden te heb
ben, al gaat het - ook blijkens de kaarten over voor-
zieningen, herkomstlanden, de bevolkingspyramiden
en -ontwikkeling - vooral om diezelfde mensen van
rond de Middellandse Zee, nationaliteit was het
enige gebruikte criterium. Mensen afkomstig uit
Suriname doch met de Nederlandse nationaliteit,
Valien niet onder de "vreemdelingen".
Het aanvankelijke redactieplan wilde tonen waar de
vreemdelingen wonen, of er concentraties van
nationaliteiten waren; waar ze werken en welke
infrastructuur er voor ze bestaat, waar ze vandaan
komen en hoe ze samengesteld zijn en of ze in hui-
zen van een bepaalde kwaliteit zaten.
Een onderzoek van de beschikbare bronnen leverde
daar niet voldoende gegevens voor op. De jaarlijkse
publicatie"Vreemdelingen in de Gemeente Utrecht"
per 1 januarivan het Gemeentelijk Statistisch
Bureau geeft een onderverdeling van buitenlanders
naar nationaliteit en wijk. Voor een kaart van de ver-
spreiding waren echter meer gedetailleerde gegevens
nodig, en die zijn gevonden in een aparte publicatie
over de stadsvernieuwingsgebieden.
Driekwart van de vreemdelingen woont binnen de
grens van deze gebieden en hierop gebaseerd hebben
we verspreidingskaarten vervaardigd van de vreem
delingen, verdeeld in de getalmatig best vertegen-
woordigde groepen: Türken, Marokkanen, Grieken,
overige Mediterranen en overige nationaliteiten.
Uit een misplaatste veronderstelling dat de kleur-
verschillen in de stippen niet uit zouden komen, zijn
ze voor de gedrukte kaart meer gecombineerd.
Figuur 2 laat een tweetal van de oorspronkelijke
kaartjes zien, met een duidelijk eigen verspreidings-
patroon per groep. Afhankelijk van de kwaliteit van
de woonwijk spreekt men hier van ruimtelijke
segregatie of ghettovorming. Aan de kaart "Ver-
spreiding van de vreemdelingen" kan men duidelijk
concentraties aflezen: Amsterdamsestraatweg Zuid,
Lombok, het oosten van de wijk Vogelenbuurt,
Wittevrouwen en Amsterdamsestraatweg Noord zijn
de voornaamste woongebieden van vreemdelingen.
In de tweede kaart, die het aandeel van de vreemde
lingen per wijk uitdrukt, wordt de relatie vreemde
lingen - totale bevolking gepresenteerd. Om de
verhouding tegen de juiste achtergrond te zien zijn
de oppervlaktes der wijken proportioneel met hun
totale aantal inwoners getekend.
Als kritiek op deze kaart kan men aanvoeren dat
de tint voor de hoogste klasse, 19-25% vreemdelingen,
te donker is gekozen. De geografische ligging van de
wijken had wellicht ook in de stippenkaart aangegeven
kunnen worden, de wijknamen zullen niet-Utrechters
echter weinig zeggen, en ze zijn in Utrecht zelf vol
doende bekend om geplaatst te kunnen worden.
De derde kaart, die van de vreemdelingenvoorzienin-
gen, heeft grafisch te weinig benadrukt dat het bij
de cirkel links om een inzet gaat, een vergroting
van een deel van Utrechts centrum. Het is de wijk
waar blijkens de eerste twee kaarten de dichtheid van
de buitenlanders het grootst is. De Studenten hebben
daar - trouwens overal in de stad - rondgereden en
rondgelopen op zoek naar instellingen voor vreemde
lingen: Winkels die speciaal voedsel verkopen, reis-
bureaus met speciale bestemmingen, belangenorga-
nisaties, koffiehuizen, educatieve voorzieningen,
Scholen met meer dan 20% buitenlandse leerlingen,
en religieuze voorzieningen zoals grieks-orthodoxe
kerken of moskeeön. De concentratieook van de
voorzieningen, levert op de schaal van de kaart van
heel Utrecht (dat is 1 50.000) een interessant pa-
troon. Op de inzet-kaart (als men de randen ervan
evenals die van het vergrote deel en de stippellijnen
met een viltstift aanzet geeft dat een veel duidelijker
beeld) op de schaal 1 3. 300 komt wat we als een
typisch door vreemdelingenvoorzieningen beinvloed
straatbeeld hadden willen presenteren niet of nauwe
lijks uit de verfmet name het zuidelijk deel van de
Amsterdamsestraatweg die als de 'kasbah' bekend
Staat blijkt die naam niet te verdienen.
De kaart Herkomstlanden was het leukst om te ma-
ken, vanwege alle mogelijke projecties die uitgeprö-
beerd zijn, met alle mogelijke soorten vertekening.
KT 1981. VII. 2
35
